سیستمی فیدراڵی بەهێزترین شێوەكانی یەكگرتنی دەوڵەت و بڵاوترینیانە لەو سەردمەی ئێستە، شێوەیەكە لە شێوەكانی فەرمانڕەوایەتی و تیایدا دەسەڵاتەكانی لەسەر بنەمای دەستوور لەنێوان حكوومەتی ناوەند و یەكە حكوومەتییە بچووكەكانی وەك هەرێمەكان دابەش دەكرێت، بەشێوەیەك هەردوو حكوومەت پشت بە یەكتر دەبەستن و سەروەری لە وڵات دابەش دەكەن، موئەیەد جحێشی، سەرۆكی پەیمانگەی عێراقی بۆ پاڵپشتیكردنی فیدراڵیەت لە دیمانەیەكی "وشە"، تیشك دەخاتە سەر هەوڵەكانی بەفیدراڵیكردنی تەواوی عێراق.
*جیا لە هەرێمی كوردستان، سیستمی فیدراڵی لە عێراق بۆچی جێبەجێ نابێت؟، كێن ئەوانەی رەتی دەكەنەوە؟
كە باسی ئەوە دەكرێت سیستمەكە جێبەجێ نابێت، بابەتەكە ئەوە نییە قەناعەت بەو بیرۆكەیە نییە، چونكە ئەگەر قەناعەت نەبووایە، نەدەخرایە ناو دەستوور و نەدەبووە پاشكۆی ناوی عێراق لە دەرەوە، كە وڵاتێكی یەكگرتووی فیدراڵییە، ئەوە لە دەستووریش هەر وا هاتووە، لە یاسای بودجەیش دەگوترێت پارێزگا و هەرێمەكان، جیا لە بوونی یاسای ژمارەی 13 بۆ ساڵی 2008 بە وردی باسی ئەوەی كردووە كە چۆن پارێزگاكان دەبنە هەرێمی فیدراڵی، بۆیە بابەتەكە بیرۆكەیەك نییە، بابەتەكە بوونی مادەی دەستووری و یاساییە و دەوڵەتەكەیش فیدراڵییە، بەڵام ئەوان نایانەوێ جێبەجێی بكەن، چونكە دەسەڵات لە ناوەند وەردەگرێتەوە و بەهەرێمەكانی دەدات و ئەوان لێی دەترسن.
ئێستە بەغدا دەسەڵاتی بەسەر هەموو داهاتی گەلی عێراق هەیە، مادەی 111 لە دەستوور باسی ئەوە دەكات، نەوت و گاز راستەوخۆ بەدەستی حكوومەتی ناوەندییەوەیە، بەڵام ئەی داهاتەكانیتر، پێویست نییە بۆ هەرێمەكانی بگەڕێنیتەوە، فیدراڵییەت بەشێكە لە دیموكراسی، ترسیان لە فیدراڵییەت وەك سیستمێكی بەڕێوەبردن بۆ دەوڵەت ئەوەیە زۆرێك لە دەسەڵاتەكانیان نامێنێت و بە هەرێمەكان دەدرێت، ئێستە تەنیا هەرێمی كوردستانمان هەیە، كەچی تا ئەوساتەیش بەغدا وەك هەرێمێكی فیدراڵی مامەڵەی لەگەڵدا نەكردووە و بە هاوشێوەی رژێمی پێشوو مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن، واتە بەغدا لەگەڵ هەرێمیش سیستمی فیدراڵیەتی پێڕەو نەكردووە.
لە هەرێمی كوردستان گەلێكی رۆشنبیرمان هەیە و ئەوەیش دەرهاوێشتەی فیدراڵیەتە
*بیرۆكەی فیدراڵییەت چەندجارێك لە عێراق و لەلایەن پارێزگا جیاوازەكان خراوەتە روو، چی وای كردووە بەپێویست بزانرێت بۆ عێراق؟
دوور لەو هەموو كێشە و تەنگژانەی لە دوای 2003 هەبووە، هاتنی قاعیدە و داعش و میلیشیاكان و تەنگژەی ئابووری و بەكارهێنانی دەسەڵات لەلایەن زۆرێك لەوانەی لە دەوڵەتی عێراق فەرمانڕەوا بوون، سیستمی فیدراڵی لە 40%ی گەلانی دنیا جێبەجێ كراوە و سەركەوتنی سەلماند و لە هیچ دەوڵەتێك شكستی نەهێناوە، لە عێراق دەوڵەتێكمان هەیە خاوەن سەرچاوەی داهاتی گەورەیە و گەل و كۆمەڵگامان هەیە، بەڵام ئەو حزبانە و دەسەڵات لە بەغدا نەیانتوانیوە مامەڵەیەكی باش لەگەڵ ناوخۆی وڵات بكەن و عێراق سوود لەوانە ببینێت، سیستمی فیدراڵی سیستمێكی بەڕێوەبردنی پێشكەوتووە و هیچ بابەتێك لە عێراق سەركەوتوو نابێت تەنیا بە جێبەجێكردنی ئەو سیستمە نەبێت.
عێراق خاوەن چەندان پارێزگایە و هەریەكەیان لە چەندان پێكهاتەی جیاواز پێكهاتوون، بەدەر لە نەوت و گاز، هەموو ئەو پارێزگایانە بەجۆرێك لە جۆرەكان سامانی خۆیان هەیە، وەك پیشەسازی و كارگەكان و خاڵە سنوورییەكان و بەنداو و رووبار، هیچ پارێزگایەكی هەژارمان نییە، بۆیە جێبەجێ نەكردنی فیدراڵیەت دوای دەنگدان لەسەر دەستووری عێراق لە 2005ەوە تا ئێستە، تەنیا بەهۆی میزاجی دەسەڵاتی فەرمانڕەوا بووە لە بەغدا، كە نایەوێ دەسەڵاتەكانی كەم ببێتەوە.
*كەسانێك هەن باسی مەترسیی فیدراڵیەت دەكەن، بەوەی هەنگاوێكە بەرەو لێكترازانی دەوڵەت، ئەوە چەند راستە؟
ناوی وڵاتێك بێنە سیستمی فیدراڵی جێبەجێ بكات و لە رووی تایفی و ئەتنی و نەتەوەییەوە دابەشكراو بێت، بۆ نموونە ژاپۆن و ئوسترالیا و كەنەدا و نەرویج و هۆڵەندا و سویسرا و ئەمەریكا و چین، بەریتانیا و رووسیا و ئەڵمانیا و هیتریش، هەموو ئەوانە وڵاتی پێشكەوتوون لە رووی پیشەسازی یان تەكنۆلۆجی و كشتوكاڵی و كۆمەڵگاكانیان زۆر راقین یان وڵاتی زلهێزی سەربازین، هیندستان و چین و ئێران و توركیا و ئیمارات، ئەوانە هەمووی فیدراڵین و وڵاتی پێشكەوتوون، جیا لەوەیش زۆر كێشەی رۆتین چارەسەر دەكات كە لەناو دەوڵەتی عێراق هەیە، بۆ نموونە بۆ هەر مامەڵەیەك دەبێت بچیتە بەغدا، ئەگەر پڕۆژەیەكی وەبەرهێنان بكەیت، دەبێت رەزامەندیی هەموو وەزارەتەكانی بەغدا وەربگریت، كەچی ئەگەر هەرێم بێت، لەوێ وەری دەگریت و تەنیا بەغدای لێ ئاگەدار دەكەیتەوە، فیدراڵیەت هیچ پێوەندی بە دابەشكردنی دەوڵەتەوە نییە.
*ئەزموونی هەرێمی كوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنن، فیدراڵیەتی هەرێم لە بەغدا كێشەی بۆ دروست دەكرێت، ئاخۆ چۆن كاری كردووەتە سەر دۆخی ناوخۆی هەرێمەكە؟
سیاسەت جێگیر نییە و زۆر شت هەیە بەغدا بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان پێڕەوی كردووە باش نییە، ئەگەر باسی راستییەكانی سەر زەوی و شتە جێگیرەكان بكەین، بۆمان دەردەكەوێ ئەگەر پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هاوشێوەی پارێزگاكانی عێراق بوونایە، تەقینەوە و تیرۆر و كوشتن و گرتن و ترازانی كۆمەڵگاییمان لێرەش دەبینی، با سەیری ژێرخانی ئاوەدانكردنەوەی هەرێمی كوردستان بكەین و بە پارێزگاكانی عێراق بەراوردی بكەین، سەیری پێشكەوتنی تاك لە هەرێم بكە وەك عەقلیەت، من زۆر خۆشحاڵم ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان لە 70-75% تاكی رۆشنبیر هەیە، بێ رەچاوكردنی بڕوانامەكانیان، واتە گەلێكی رۆشنبیرمان هەیە و ئەوە هەمووی لە دەرهاوێشتەكانی فیدراڵیەتە.
ئەگەر سەیری ئاستی بژێوی لە هەرێمی كوردستان بكەین، لەماوەی 16 ساڵی دوای دەنگدان بەسەر دەستوور و بەپێی دەستوورەكە، هەرێمی كوردستان بووە هەرێمێكی فیدراڵی، ئاستی بژێویان بووژایەوە، تۆ چەند ساڵێكە تەنگژەی داراییت هەیە، كە لەلایەن بەغداوە بەسەر هەرێمدا سەپێنراوە، كەچی لەماوەی ئەو چەند ساڵە لە هەولێر شەقامەكانی 120 مەتری و 150 مەتری دروست كران، ئەوانە تێچوویان هەیە و لە تەنگژەداین، بەڵام هۆكارەكەی ئەوەیە لێرە سەیری داهاتووی گەشی تاكی كوردستانی دەكەن، لە هەرێمی كوردستان قوتابخانەی قوڕمان نییە، بەپێچەوانەوە قوتابخانە و پەیمانگە و كۆلێجی پێشكەوتوومان هەیە، بۆیە ئەوانە لەگەڵ ئەوە بەراورد بكە لە دووری تەنیا 30 كیلۆمەتر لە دهۆك بەرەو مووسڵ یان 50 كیلۆمەتر لە هەولێر بەرەو كەركووك یان سلێمانی بەرەو دیالە هەیە، دیمەنەكە وایە وەك ئەوەی لە وێرانەیەك بچیتە بەهەشتێكی ئاوەدان، ئەوانەن ئەنجامی فیدراڵیەت.