ئاو سەرچاوەی ژیانە، ئەو پێناسە تەنیا لەسەر ئاستی تاكی مرۆڤەوە نییە، بەڵكو بۆ تەواوی كۆمەڵگە و دەوڵەتیشەوە راستە، شارەزایان پێیان وایە تا دێت گرنگیی ئاو زیاتر دەبێت و دەكەوێتە چەقی ململانێی وڵاتانەوە، تەنانەت ئەگەری دروستكردنی جەنگیشی لێ دەكرێت، رەمەزان حەمزە محەمەد، گەورە شارەزای ستراتیجی و سیاسەتی ئاو، سكرتێری لقی عێراقی هاوبەندی نێودەوڵەتیی جیۆلۆجیای ئاو لە دیمانەیەكی "وشە" دووپاتی دەكاتەوە كە كار وا بڕوات، لە 2025 كارەساتێكی ئاوی چاوەڕوانی عێراق دەكات.
زیادبوونی كورتهێنانی ئاوی واتە زیادبوونی هاوردەكردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان
*گرنگی ئاسایشی ئاوی چییە و دۆخی ئاو لە عێراق و هەرێمی كوردستان چۆن دەبینن؟
ئاسایشی ئاو بریتییە لە پڕكردنەوەی بەردەوامی پێویستیی دەوڵەت لە ئاو، بە شێوەیەك گشت كەرتەكانی پێوەست بە بوارە ئاوی پێویستی بۆ دابین بكرێ و دۆخێكی سەقامگیر بۆ سەرچاوەكانی ئاو دابین بكرێت بگاتە حاڵەتی دڵنیابوونەوە لێی، ئەویەش لە رێگای دروستكردنی هاوسەنگیی لە نێوان سەرچاوەكانی ئاوی بەردەست و پێویستییە ئاوییە جیاوازەكان بۆ ئێستە و داهاتوو لە رووی جۆر و بڕ و كات و شوێنەوە.
ئەوە مانای وایە ئاسایشی ئاوی هەر وڵاتێك لە هەر كاتێكدا، بریتییە لە تەرازوویەكی ئاوی بۆ ئەو دەوڵەتە، عێراق بە تێپەڕبوونی كات تەرازووی ئاوی زۆر گۆڕاوە، بەشێوەیەك لە دەوڵەتێكی خاوەن ئاوێكی زۆرەوە بۆ دەوڵەتێك كە بە دەست كەمی ئاوەوە دەناڵێنێت گۆڕاوە، عێراق تا كۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابردوو ئاوی لەخۆی زیاتر بوو، بەهۆی ئەوەی ئەو ئاوەی لە توركیا و ئێرانەوە دەهات لەو بڕەی هەموو كەرتەكان پێویستیان پێی بوو زیاتر بوو، لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو تا كۆتایی 2000، عێراق گەیشتە حاڵەتی هاوسەنگیی ئاوییەوە، كاتێك ئەو بڕە ئاوەی هەبوو لەگەڵ ئەوەی پێویست بوو هاوتا بوو، دوای ئەوە قەبارەی سەرچاوەكانی ئاوی لە عێراق زۆر لەو بڕەی پێویست بوو بۆ كشتوكاڵ و كەرتەكانیتر كەمتر بوو، گەیشتە حاڵەتی كورتهێنانی ئاوی، بەوشێوەیە تەنگژەی ئاوی سەری هەڵدا، بۆیە ئەگەر رێوشوێنی گونجاو بۆ كەمكردنەوەی هۆكار و كاریگەری ئەو تەنگژەیە نەگیرێتە بەر، پێشبینی دەكرێت كارەساتی مرۆیی دروست ببێت.
ئاسایشی ئاوی پێوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ بابەتی ترەوە هەیە وەك ئاسایشی خۆراك و ئاسایشی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئاسایشی ژینگەیی و ئاسایشی سیاسی و سەربازی و تەنانەت ئاسایشی نەتەوەییش، وەك چۆن ئێستە میسر و ئەسیوپیا لە مشتومڕدان لەسەر بەنداوی نەهزە، لەگەڵ ئەوەیش ئاسایشی ئاوی گرنگترین پێویستییە سەرەكییەكانی ئاسایشی خۆراكە، چونكە راستەوخۆ كار دەكاتە سەر جۆر و بڕی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان، لەپاڵ كاریگەری بۆ سەر پلانەكانی پەرەپێدانی كشتوكاڵی كە كاریگەری لەسەر پەرەپێدانی تەواوی ئابووری وڵاتەوە هەیە.
عێراق خۆی لەبەردەم دۆخێكدا دەبینێتەوە كە دۆسیەی ئاوەكەی بەدەست توركیا بێت
ئاسایشی ئاوی لە عێراق و هەرێمی كوردستان بە زنجیرەیەك هۆكاری سروشتی و مرۆییەوە بەستراوەتەوە، سروشتییەكەی بریتییە لە گۆڕانی شێوازی دابارین و كەمبوونەوەی، ئەوەیش كار دەكاتە سەر فەراهەمبوونی ئاو لە كات و شوێنی گونجاو و دروستبوونی وشكەساڵی و لافاو، كە ئێستە ئەو شێوازە لە عێراق ناوچەكە باوە، هەرچی هۆكاری مرۆییە، بەهۆی دەستگرتنی نیوچە تەواوی وڵاتانی دراوسێیە بەسەر ئاوی عێراق، كە بریتین لە توركیا و ئێران و سووریا، كاتێك دەستیان بەسەر ئاوی هاتوو لە رووبارە هاوبەشەكان دەكەن و كۆمەڵێك پڕۆژە و دامەزراوەی هایدرۆلیكیان لەسەر رووبارەكان دروست كردووە، وەك بەنداوەكان و پڕۆژەكانی ئاودێری و بەرهەمهێنانی وزە، ئەوەیش وای كردووە خواست لەسەر ئاو زیاتر بێت و سەرچاوەكانی ئاو كەمتر ببێتەوە.
چەند هۆكارێكی تریش هەن، وەك لاوازیی توانای بەڕێوەبردن و پلاندانانی سەرچاوەكانی ئاوی لە عێراق و هەرێمی كوردستان، بێگومانیشە زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان و گۆڕانی شێوازی ژیان دەبێتە هۆی دروستبوونی كێشەی گەورە بۆ كەرتی ئاو و زیادبوونی پێویستی لەسەری، ئەوانەیش دەبنە هۆی زیادبوونی بۆشایی خۆراك لە نێوان بەرهەمهێنان و بەكارهێناندا، بەوەیش هاوردەكردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان زیاد دەكات، بۆیە زیادبوونی كورتهێنانی ئاوی واتە زیادبوونی هاوردەكردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان، واتە بریتییە لە هاوردەكردنی ئاو لەسەر شێوەی خۆراك یان ئەوەی بە "ئاوی گریمانكراو"، ناو دەبرێت.
كۆنتڕۆڵكردنی وڵاتانی دراوسێ بۆ ئاوی عێراق و هەرێم و زیادبوونی گۆڕانكاریی كەشوهەوا، كە كاری كردووەتە سەر تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاو، ئەویەش پێویست بە دەستگرتنەوەیە لە بەكارهێنانی دەكات، بۆ پڕكردنەوەی پێویستیی ئاو لەلایەك و لەلایەكی تر بۆ جێگیركردنی بنەماكانی پەرەپێدانی بەردەوامی ئاسایشی خۆراك، بەڵام پڕكردنەوەی پێویستی ناوخۆیی نایەتە دی تەنیا لە رێگای پەرەپێدانێكی بەردەوامی كشتوكاڵییەوە نەبێت، كە رەچاوی بەكارهێنانێكی زیرەكانەی سەرچاوەكانی ئاو بكات.
پێویستە بودجەیەكی جیاواز بۆ كەرتی ئاو دابین بكرێ و پێنج بەنداوی ستراتیجی دروست بكرێت
* لە یەكێك لە لێدوانە رۆژنامەوانییەكان وریایی لە دروستبوونی كارەساتێكی مرۆیی لە عێراق تا 2025 بەهۆی كەمئاوییەوە دەدەیت، مەبەستت چییە؟
عێراق وەك رێژگەیەك بۆ ئەو ئاوەی بۆی دێت لەبەردەم كێشەیەكی گەورەدایە و پێویستە زۆر گرنگی بە پرسی ئاو بدات و بیكاتە پرسێكی سەرەكی لە ئەجیندای سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی دەوڵەت، ئەوەیش لەبەر چەند هۆكارێك لەوانە، عێراق رێژگەیە و و وڵاتانی دراوسێی كۆنترۆڵی ئەو بڕە ئاوە دەكەن كە بۆ عێراق دێت، هەروەها گۆڕانكاریی كەشوهەوا و خێرابوونی سووڕی هایدرۆجینی، بەوەیش گۆڕانكاری توند دروست دەبێت، وەك وەرزەكانی وشكەساڵی لە رووی توندی و ماوەكەیەوە، ئەوانەیش دەبنە هۆی لەناوچوونی ئاسایشی ئاوی و خۆراك و زیادبوونی ئاگركەوتنەوە لە دارستان و پووش و پاوان، كە دەبنە هەڕەشە بۆ سەر ژینگە و ژیان.
بەوشێوەیە ركابەری لەسەر سەرچاوەكانی ئاو زیاتر دەبێت، ئەوەیش ئەگەری دروستبوونی ململانێ لەسەر سەرچاوەكانی ئاو لە عێراق خێراتر دەكات، بەو پێیەی لایەنی دۆڕاوی هاوكێشە ئاوییەكەیە و تووشی وشكبوون دەبێت، بەتایبەتی ئەگەر وشكەساڵییەكە بۆ چەند وەرزێك بەردەوام بێت، بۆیە ئەو گۆڕانكارییە سروشتییە پێوەستە بە باڵادەستیی وڵاتانی دراوسێ بەسەر ئاوی عێراق، بەتایبەتی لە رێگای دابەشكردنی نادادوەرانەی بەشە ئاوییەكان لەلایەن توركیا و ئێرانەوە.
پێشبینی دەكرێ لە رووی كاریگەرییەوە عێراق دووچاری مەترسیی گەورە و درێژخایەن ببێتەوە، ئەوانە لەبەر چەند هۆكارێك لەپێشەوەیان خراپیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ سەرچاوەكانی ئاو، لەوانەیش بۆ "دۆسیەی ئاو"، كە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی بڕ و جۆری ئاوی خواردنەوە و پیسبوونی ژینگە و دەشبێتە هۆی زیادبوونی بیابانبوون و كۆچكردن بەرەو شارەكان بەهۆی كێبەركێی لەسەر ئاوی ئاودێری، هەروەها دەبێتە هۆی ئاڵۆزبوونی پێوەندیی كۆمەڵایەتی و دروستبوونی ململانێ، بۆیە ئەگەر ئەو حاڵەتانە بێ چارەسەركردنی بە پەلە جێهیڵران، داهاتوو خراپتر دەبێ و دەبێتە هۆی دروستبوونی كارەساتی مرۆیی ئەنجامەكەی باش نابێت.
بەوشێوەیە تا 2025 دۆخی ئاو لە عێراق دەگاتە ئاستی كورتهێنانێكی گەورە، كە بەهۆی كەلەكەبوونی كێشەكانەوە ناتوانین بە ئاسانی لێی دەرباز ببین، ئەوكات عێراق خۆی لەبەردەم دۆخێكدا دەبینێتەوە كە دۆسیەی ئاوەكەی بەدەست توركیا بێت، بۆیە ناچار دەبێت بەرانبەر بەردانەوەی بڕێك ئاو لە بەنداوەكانی توركیاوە، پێویستییەكان توركیا لە نەوت دابین بكات، ئەوەیش لە سایەی نەجووڵاندنی دۆسیەی ئاوی لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا و داواكردنی مافی ئاویی عێراق و بەشە یاساییەكەی لە توركیا و ئێران، بۆیە ئەوكات قسەكەی سلێمان دیمیریل، سەرۆكی پێشووتری توركیا دێتە دی كە گوتی: "بەرمیلێك ئاو بەرانبەر بە بەرمیلێك نەوت دەبێت".
عێراق و هەرێمی كوردستان سەرچاوەی پێویستی ئاویان هەیە ئەگەر بە باشی بەڕێوە ببرێت
*گرنگترین مەترسییەكانی سەر ئاسایشی ئاو لە عێراق و هەرێمی كوردستان چییە؟
*مەترسییە سروشتییەكان، بریتییە لە گۆڕانكاریی كەشوهەوا و دیاردەكانی.
*مەترسییە مرۆییەكان بەهۆی باڵادەستیی نیوچە تەواوی وڵاتانی سەرچاوەی رووبارەكان، وەك توركیا و ئێران بەسەر ئاوی هاتوو بۆ عێراق.
*خراپیی و لاوازیی توانای بەڕێوەبردنی كەرتی ئاو لە عێراق و گرنگینەدان بە مسۆگەریی ئەمباری ستراتیجیی ئاو بۆ رووبەڕووبوونەوەی وەرزەكانی وشكەساڵی، كاتێك پێویستە عێراق بودجەیەكی جیاواز بۆ كەرتی سەرچاوەكانی ئاو دابین بكات و بە پەلە دەست بە دروستكردنی زیاتر لە پێنج بەنداوی ستراتیجی بكات، كە توانای ئەمباركردنی هەریەكەیان لە سێ ملیار بۆ 10 ملیار مەتر سێجا كەمتر نەبێت، جیا لە دروستكردنی دەیان هەزار بەنداوی بچووك و ناوەند بۆ گلدانەوەی ئاوی لافاو.
*كارانەكردنی رەوتی دیپلۆماسیەتی ئاوی لەگەڵ توركیا و ئێران و سووریا و دەست پێ نەكردنی گفتوگۆ لەگەڵیان و لاوازیی هاوئاهەنگی لەگەڵ وەزارەتی دەرەوە بۆ مسۆگەركردنی واژووكردنی رێككەوتنی پابەند بۆ ئەو وڵاتانە بۆ مسۆگەركردنی پشكی ئاوی عێراق.
*چاكنەكردنەوەی ژێرخانی پڕۆژەكانی ئاو و ئاودێری و بەنداوەكان و هیتریش.
كۆنبوونی بەنداو و پڕۆژەكانی ژێرخانی ئاو، ئەوان پێویستیان بە نۆژەنكردنەوەیەكی بەردەوام و چاككردنەوە بە تەكنۆلۆجیای نوێ هەیە.
عێراق و هەرێمی كوردستان سەرچاوەی پێویستی ئاویان هەیە، ئەوە ئەگەر بە باشی بەڕێوە ببرێت بە بەكارهێنانی تەكنۆلۆجیای نوێ بۆ سیستمی ئاودێری و چاودێری و چاككردنەوەی بەنداوە كۆنەكان و دروستكردنی بەنداوی نوێ بە قەبارەی گلدانەوەی جیاواز، بەوەیش دەتوانرێ كاریگەریی قەبارەی ئاوی هاتوو لە توركیا و ئێران كەم بكرێتەوە، لەگەڵ بەردەوامبوون بە داواكردنی مافە ئاوییەكان لەو وڵاتانە و هەوڵدان بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا و پاڵپشتیكردنی كەرتی كشتوكاڵ.