هاووڵاتی بەدەست دابەزینی بەهای دینار و گرانبوونی نرخەوە دەناڵێنن.. چارەسەر چییە؟

حكوومەتی عێراق بەناچاری پەنای بۆ دابەزاندنی بەهای دراوەكەی بەرانبەر بە دۆلاری ئەمەریكی برد، شارەزایان پێیان وایە ئەو خۆی خستە مەترسییەوە و عێراقی لە كێشەیەكی گەورە رزگار كرد، كە 60%ی بودجەكەی بووبووە كورتهێنان یان دەبووایە وەك قەرز و سوودی قەرز بیداتەوە، بەڵام ئەو هەنگاوە قورسایی دۆخەكەی خستە سەر ملی خەڵك، چارەسەر چییە؟

حكوومەت باج و كرێ سووك بكا و گرنگی بە پسوولەی خۆراك و كەرتی تایبەت بدا و چاودێری نرخ بكات

د. سەفوان قوسەی، مامۆستای زانكۆ و شارەزای ئابووری بۆ "وشە"، دەڵێت، حكوومەتی عێراق بڕیاری كەمكردنەوەی بەهای دیناری دا، ئەوەیش بەهۆی رێككەوتنی "ئۆپێك پڵەس"، كە بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق بە رێژەی 20% كەم كردەوە، ئەوەیش وای كرد چاو بە بەهای دینار بخشێنێتەوە، ئێستە بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و فەراهەمبوونی دۆلار، حكوومەت دەتوانێ پاڵپشتی زیاتری مادە خۆراكییەكانی پسوولەی خۆراكی مانگانە بكات، جیا لە دابینكردنی پارەی پترۆدۆلار بۆ پارێزگاكانی پێشتر پێیان نەدرابوو، هەروەها یەكلاكردنەوەی شایستە داراییەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان، بۆیە پێویستە حكوومەت ئەو پارەی لە نرخی نەوت زیادی كردووە، بەسەر چینی كەمدەرامەت دابەشی بكات.

زیاتر گوتی، پێم وایە پرۆسەی چاوخشاندنەوە بە نرخی دۆلار ئەوكات دەبێت كە بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق بگەڕێتەوە ئاستی ئاسایی خۆی لە 2019 كە ئەوكات سێ ملیۆن و 880 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بوو، هەروەها پاڵپشتی دیناری عێراقی بە هەنگاو بكات بۆ رێگرتن لە هەڵبەز و دابەز و شێوانی بازاڕەكانی دراو تا 2022، بۆ سەقامگیریی دارایی و ئابووری، هەروەها راكێشانی وەبەرهێنان پێویستی بە دڵنیاكردنەوەیانە بەوەی دینار پاڵپشتییەكی سەقامگیری لە دراوی بیانی هەیە و زیان نەگەیاندن بەوانەی لە كەرتی تایبەت و گشتی كار دەكەن و مووچە دینار وەردەگرن.   

ئەو شارەزایە دەڵێت، نەهامەتی عێراقییەكان بەهۆی كاریگەرییەكانی پەتای كۆرۆنا و كەمبوونەوەی بەهای دیناری عێراق زیادی كرد، ئەوانە بوونە هۆی شێواندنی دۆخی ئابووری وڵات و كەسانێكی زۆر كارەكانیان لەدەست دا، بۆیە بەرپرسیارەتی حكوومەتە كە وەرگرتنی باج لەسەر ئەوانە سووك بكات، هەروەها پێویستە بانكی ناوەندی پارە بە كەرتی تایبەت بدات كە بەهۆی پەتاكەوە زیانیان بەركەوتووە، بەتایبەتی لە بارەی باج و كرێ، هەروەها چاودێری نرخ بكات، جووتیار بەرهەمەكەی بە نرخێكی كەم دەفرۆشێت، بەڵام مافیاكانی دێنە ناو بابەتەكە و دەیگوازنەوە بۆ بەكارهێنەران، وەك بازگەكان و بازرگانانی بەكۆ، ئەوانە وا دەكەن بە نرخێكی گران بگاتە هاووڵاتی، لێرە دەبێ حكوومەت بەرهەمهێنەر و بەكارهێنەر بەیەكەوە ببەستێتەوە و چاودێری نرخ بكات، بۆیە پێویستە حكوومەت ئەوە بكات.

"هەروەها پەرلەمانی عێراق ئەویش داواكراوە یاسای خانەنشینی كەرتی تایبەت دوا نەخات، چونكە یاساكە كەرتی تایبەت دەبووژێنێتەوە و دڵنیایی دەداتە ئەوانەی لەو كەرتەدا كار دەكەن، پێویستە سندووقی ئاوەدانكردنەوەی عێراق بەگەڕ بخرێ و پڕۆژەكانی پێ ئەنجام بدرێت، لە ساڵانی دواییدا كەرتی تایبەتی بازرگانی باڵادەست بووە، كەچی پێویستیمان بە وەبەرهێنان لە كەرتی تایبەتی بەرهەمهێنان هەیە"، د. سەفوان قوسەی وای گوت.

ئێستە بژێویی هاووڵاتیی عێراقی تووشی مەترسییەكی گەورە هاتووەتەوە، لەوەیش كێشەتر هیوایەك نییە بەمنزیكانە دۆخەكە چارەسەر ببێت، بەتایبەتی لە سایەی ئەو گەندەڵییە گەورەی لە عێراق هەیە، هەروەها سیسەتە شكستخواردووەكانی ئابووری لە وڵات و ئەو پلانانەی دێنە راگەیاندن، تەنیا لە راگەیاندنە و هیچی تر.

مەحموود لەیسی، بەڕێوەبەری ژووری بازرگانی پارێزگای دیوانییە قسەی زۆرینەی پارێزگاكانی عێراق دەكات و نەهامەتی هاووڵاتییان بە جوانی بەرجەستە دەكات، ئەو دەڵێت، نرخی مادە خۆراكییەكان بۆ زیاتر لە 30% بە بەراورد بە نرخی پێشووی زیادی كردووە، بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار، بەوەیش توانای داهاتی كڕینی فەرمانبەر بە مووچەكەی 50% زیانی بەركەوتووە و كەم بووەتەوە.

زیاتر گوتی، نرخی نوێی دۆلار زۆر كاری كردووەتە سەر بازاڕ و هێشتا هەڵبەز و دابەز دەكات، ئەوەیش پێویست دەكات حكوومەت بە رژدی و بە پەلە بێتە سەرخەت، چونكە زیادبوونی نرخی نەوت زیاتر لەوەی لە یاسای بودجەدا خەمڵاندنی بۆ كراوە، بۆیە حكوومەت پێویستە پێداچوونەوە بە نرخی دۆلار بكات و بیگەڕێنتەوە بۆ نرخی پێشوو، چونكە بازاڕ داتەپیوە و سەرمایەیش خەریكە دەڕوات، كاتێك زۆرینەی كارسازان لە پارێزگای دیوانییەوە بەرەو نەجەف و كەربەلا و هەرێمی كوردستان رۆیشتوون و وەبەرهێنان لەوێ دەكەن. ئەوە جیا لە هۆكارەكانیتری وەك رۆتین و گەندەڵی. 

لای خۆیەوە جەمال كۆچەر، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق رای گەیاند، ئێستە حكوومەتی عێراق ناتوانێ دەستكاری نرخی دۆلار بكات لەبەر چەند هۆكارێك، لەوانە لاوازیی ئابووری وڵات، تەنانەت دوای بەرزبوونەوەی نرخی نەوتیش، چونكە نرخی نەوت جێگیر نییە، هەروەها بابەتی گرێبەستەكان و لەدەستدانی متمانەی هاووڵاتییان بە بانكی ناوەندی، جیا لەوەیش عێراق كاڵاكان بە دۆلار هاوردە دەكات و ئەگەر نرخەكەی بگۆڕێ ناسەقامگیریی بازاڕی بەدواوە دێت.