ئەرمینیا بەو پێیەی هەم خۆیان وەك نەتەوە و هەم وەك ئاین كریستیانی لە ناوچەكە ناساندووە و بەشی زۆری مسوڵمانن، كەواتە ئاینی تاقانە و نەتەوەی تاقانەن، بەپێی جیۆگرافیاكەی بێت، 29,743 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە و دەكاتە (11,484 میل چوارگۆشە. لە باكوری رۆژهەڵاتەوە بەرزایی ئەرمینیا شاخی ئاراراتە، لەڕووی مێژووییەوە بەشێكە لە ئەرمینیا كە زۆرترین شوێنەكانی وڵاتەكە گوندنشین و كشتوكاڵین. دانیشتوانەكەی زیاتر لە 10 ملیۆن كەس دەبن كە زۆربەیان ئەرمەنی و كریستیانن و ئەوانیتر ئێزیدی و مسوڵمانن، بەڵام كەم ئەزموونن و خەڵكەكەیشی هەژارن، هەم لەڕووی دارایی و هەم لەڕووی هۆشیارییەوە، تەنیا شتێك هاوكاری كردوون، ئەوەیە كریستیانن و كریستیانیش كۆمەڵگەی كراوەن بۆ ناو خۆیان، پێشتریش لەناو سیستمدا ژیاون كە سەربە سۆڤیەتی كۆن بوون.
ئەرمینیا چوارچێوەی نەخشە جیۆگرافیاكەی، دەكەوێتە سنووری توركیا و ئێران و ئازەربایجان كە زنجیرە چیای ئارارات پێكەوەیان دەبەستێتەوە، لە خوارەوە دەكەوێتە سنووری جۆرجیا، لە ساڵی 1918 دەوڵەت بووە، بەڵام سەربەخۆ نەبووە بەهۆی ئەوەی سەربە سیستمی یەكێتی سۆڤیەت بووە وەك زۆربەی وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات.
سیستمی دەوڵەتەكە دیموكراتییە، لەڕووی سیستمی سیاسیەوە خۆی وا وێنا كردووە، بەڵام مامەڵەی سیاسی لەگەڵ كورد و ئێزیدی ئەو مانایەی نییە كە دیموكراسیخواز بن. لە مێژووی خۆیدا سێ جار جەنگی سەپێنراوی بینیوە، هەرسێ گێمەكەی بەردەوام بووە و بەرگەی جەنگی گرتووە، بەڵام بەهۆی كەم ئەزموونی سیاسییەوە، جەنگەكانی دۆڕاندووە. دووجار بەهۆی جەنگی سۆڤیەت لەگەڵ ئیمبراتۆریەتی عوسمانی، جەنگی كردووە، جارێكیش بەهۆی سەربەخۆییەوە لە دوای رووخانی یەكێتی سۆڤیەت، لە كۆتایی ساڵی 2020 جارێكی تریش لەگەڵ ئازەربایجان شكستی خوارد.
دۆست و گەشتیاریش ترساون و گومانیان لە هەموو پێوەندی و كەسێكی بیانی هەیە
ئەم رووداوانە شۆكێكی بۆ دروستكردوون نەك لە دوژمنەكانیان، بگرە لە دۆست و گەشتیاریش ترساون و گومانیان لە هەموو پێوەندی و كەسێكی بیانی هەیە، ئەوان لە دوای رووخانی یەكێتی سۆڤیەتەوە بوون بە دەوڵەتی سەربەخۆ، جیۆگرافیای دەوڵەتەكە شاخاوییە و بریتییە لە پایتەختێك و سێ شارۆكه كە لە پارێزگا بچووكترن و رووبەرەكانی تری شاره‌دێ و گوندنشینن. سەرباری ئەوەی پشتیان بە شاخەكان بەستووە، بەڵام هێشتا ترسیان لەسەربەخۆبوونی خۆیان هەیە لەڕووی سیاسی و ئابووریشەوە، هێشتا لەو نەتەوانە دەترسن كە نزیكایەتیان لەگەڵیان هەیە، نەتەوەی كورد بە نموونە. بۆیە لە هەموو كایەكانی ژیانیاندا، لە كتێبێكی مێژوویی ترسناك دەچن، نە دەخوێنرێتەوە، نە هەڵدەگیرێت، چونكە ژیانیان پڕ كردووە لە كۆد و شفرەی سیاسی و كولتووری و ئاینی و بە كەس ناكرێتەوە خۆیان نەبێت. واتە قسە و لێدوان بۆ میدیا و گەڕیدە ناكەن و بە ناحەز لە قەڵەمیان دەدەن.
ترسناكی ئەم كتێبە /ئەرمینیا/ بەهەموو كایەكانییەوە، تەواوی خەڵكی ئەرمینیای راهێناوە كە لە كۆنەوە بە نەتەوەی هایك هایستان بناسرێن، واتە وەك كورد خاوەن خاكێكی شاخاوی ترسناك بمێننەوە و هەمیشە لە ترسی دوژمنەكانیان خاوەنی ماڵی خۆیان نەبن، هەمیشە ئاوارە و لەدەستده‌ری ماڵ و كەسوكاریان بن، بەڵام جیاوازی كورد لەگەڵ ئەرمه‌نی، ئەوەیە كورد بەپێی ئەزموونیان ناترسن لە هیچ كەناڵێكی سیاسی دەرەوەی خۆیان.
كۆمەڵگەی ئەرمەنستان سەرباری ئەوەی كۆمپانیای ئه‌مه‌ریكی زۆر تێیدا كار دەكەن، بەڵام بەگشتی كۆمەڵگەیەكی كشتوكاڵین، وەك پێكهاتە بریتین لە چەند بنەماڵە و ئاین و نەتەوەیەكی جیاواز، لەوانە ئێزیدی و مسوڵمان و سریانی، واتە مەسیحی كاسۆلۆكی ئەرمەنی وەك نەتەوە، ترسی ئەم كۆمەڵگە خاوەن دەوڵەتە، وەك كیانی نەتەوەیی و سیاسی لە ناوچەی قەوقاز و به‌ڵقان، لەوێوە سەرچاوەی گرتووە كە مێژووه‌كه‌یان بۆیە ترسناكە، هەمیشە بریتی بووە لە ترس لە عوسمانی كۆن و توركی ئێسته، چونكە هەمیشە لە بەردەم جینۆسایددا بوونە، هەروەك ئەوەی مێژووەكەیان گەواهی ئەوە دەدات، بۆیە لە كوردیش دەترسن، چونكە لە مێژوودا سوارەی حەمیدی كە كورد بووە، بە پاڵپشتی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی، بەشداری لە جینۆسایدی ئەرمەنییەكان كردووە، ئەمەش وایكردووە ئەوان ئەم مێژووە ترسناكەیان بیر نەچێتەوە و هەمیشە باسی بكەن و دان بە شوناسە نەتەوەیی و كولتووری و ئاینیەكەی كورددا نه‌نێن كە پەرستگه‌ی زەردەشتی لێیە و چیای ئارارات و رووباری ئازادی لێیە.
پێیان وایە پێوەندی كورد و توركیا تا ئێسته‌یش وەك پێوەندییەكە كۆنەكەیە لە باشووری كوردستان
ئەوان پێیان وایە پێوەندی كورد و توركیا تا ئێسته‌یش وەك پێوەندییەكە كۆنەكەیە لە باشووری كوردستان، بۆیە وا تێگەیشتوون كورد مەترسییە له‌سەر ئەمنیەتی نەتەوەیی و ئاینی ئەوان، هەر ئەم تێڕوانینەیشە وای كردووە ئێزیدیەكان هان بدەن حاشا لە شوناسی نەتەوەیی كورد بكەن و ئێزیدیایه‌تی بە ئاین و نەتەوەی سەربەخۆ بزانن و پشت لە كورد بكەن. وەك ئەوەی لە سەردانیكردنی ئەرمەنستان هەستی پێ دەكرێت، بەڵام بەشێكی ئێزیدییەكان ئەو تێڕوانینە رەت دەكەنەوە و بەتوندی بەرگری لە شوناسی نەتەوەیی كورد دەكەن و باسی مێژووی كۆنی كورد دەكەن لە ئەرمینیا.
چ كورد و چ ئێزیدیەكان لەژێر چاودێری چڕی ته‌ناهیی حكوومەتدا چالاكی دەكەن، بۆ نموونە رێكخراوێكی كوردی ئەرمەنی هەبوون لە یەریڤان و كوردەكانی باشوور هاوكاریان دەكردن، حكوومەتی ئەرمینیا بەهۆی جەنگ و داڕمانی ئابوورییەوە، بەبیانووی جیاواز، رێكخراوەكەی خستووه‌تە ژێر چاودێرییەوە و چالاكی بەرتەسك كردوونه‌ته‌وە و ئەو دۆستایەتییە نەماوە.
كۆمەڵگەی داخراو
مەرج نییە كۆمەڵگەی كراوە پێوەرەكەی تەنDا ئازادی ژن بێت و كولتووری نەتەوەكەیشی بڕوای بە تاك هەبێت، بەڵكو مەرجە زۆرینە كۆمەڵگە، كەمینە قبووڵ بكات و توڕەبوونی مێژوو بەسەر ئێسته‌دا نه‌سه‌پێنێ.
كریستیانەكانی ئەرمینیا بەهۆی توندڕەوی ئاینی مەسیحییەوە، هەموو دیاردە و شتێك وەك سیمبولی پیرۆزی ئاینی، بە خاچەوە گرێ دەدەن. لە زۆربەی ئەدگارەكانی ناو شاری یەریڤان و دەرەوەیشی خاچ و كەنیسە دەبینرێن، ئەم توندڕۆییە ئاینییە وای كردووە زۆربەی ئەرمەنییەكان بەوانەیشەوە لە سووریا و توركیا و لبنان و عێراقەوە كۆچیان كردووە، یان چوونەتە ئەرمینیا و ئێسته لێی نیشتەجێن، تاكڕەهەندانە تەماشای ژیان بكەن و جگە لە خۆیان كەسی تر نه‌بینن و هەموو كولتوور و ئاینێكی تر بە دژی خۆیان دەزانن.
لە كۆمەڵگەی مسوڵمانی توندڕۆی رۆژهەڵات و وڵاتانی عەرەب دەچن
دروست لە كۆمەڵگەی مسوڵمانی توندڕۆی رۆژهەڵات و وڵاتانی عەرەب دەچن، چونكە وەك عەرەب چۆن هەموو شتێكیان بە ئاین و مزگەوتەوە گرێ دراوە و ناتوانن ببن بە كۆمەڵگەیەكی كراوە و خەڵك و كولتوور و نەتەوە و ئاینی تر قبووڵ بكەن، بەهەمانشێوە ئەرمەنییەكانیش هەموو كایەكانی پەروەردە و خوێندن و ژیانیان لەگەڵ ئاین و كەنیسە تێكەڵ كردووە. تەنانەت لەو گرووپ و كەمینانەیش دەترسن كە لەگەڵیان دەژین. خۆیان لە سەرووی هەموو پێكهاتەكانی تره‌وه داناوە، ئەمە بەشێكی پێوەندی بە جەنگە یەك لە دوای یەكەكانەوە هەیە، به‌ڵام بەشەكەی دیكەی پێوەندی بە عەقڵیەت و داخراوی كۆمەڵگەكەوە هەیە، كە تەنیا لە فۆڕمدا كراوەن، لە جەوهەردا داخراو.
ژیانی حزبی
چەند حزب و رێكخراوێك لە ئەرمینیا هەن مومارەسەی سیاسەت دەكەن بۆ وەرگرتنی دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری و دیبلۆماسیەتی دەوڵەت، حزبی كۆماری نیشتمانیی كە لە سەردەمی سۆڤیەتەوە هەبوونە و لە سەرەتای جیابوونەوەیان لە سۆڤیەتی كۆن و سەربەخۆییان وەرگرتووە، تا ئێسته‌یش ماون و زۆرینەی كۆمەڵگەكە لایەنگریانن و دەنگیان پێ دەدەن بۆ سەركەوتن لە په‌رلەمان، تا ساڵی 2018 لە كۆی 105 كورسی، 47 كورسی هەبوو.
ئۆپۆزسیۆنی ئه‌رمینیا كە بنكەی كۆمەڵایەتییان لە شارۆكە و گوندەكانن، ناڕەزایەتیان هەیە لە حوكمڕانی وڵاته‌كه، بەڵام بەهۆی بەرتەسككردنەوەی ئازادی دەربڕین، زۆرجار چالاكە سیاسییەكان دەگیرێن.
ئەرمینییەكان لە ساڵی 1990ـه‌وە خۆیان رێكخستووه‌تەوە و تا ئێسته حزبی كۆماری نیشتمانیی لەسەر حوكمن، هەرچی حزبی نوێبوونەوەی ئەرمینیایه، زۆربەی بنكە كۆمەڵایەتیەكەیان لەو بنەماڵە و عەشیرەتانە پێكهاتوون كە سەربە كەنیسەن و پارێزگاری لە كولتووری كریستیانی كاسۆلیك دەكەن، ئەوان پێگەیان لەناو بازرگان و خانەدان و چینی دەوڵەمەندە به‌هێزه.
حزبی تاشناك، واتە حزبی یەكێتی شۆڕشی ئەرمینیا و حزبی كۆمۆنیستی ئەرمینیا
حزبی تاشناك، واتە حزبی یەكێتی شۆڕشی ئەرمینیا و حزبی كۆمۆنیستی ئەرمینیا، هەموویان پێكەوە لە ساڵی 1990 دامەزراون، جگە لە حزبی كۆمۆنیست، حیزبە راستڕەوەكان زیاتر لە حزبەكانی تر بڕوایان بەوە هەیە ببن بە دەوڵەتێكی سەرمایەداری پێشكەوتوو، بۆیە تاكە جیاوازییان ئەو پنتەیە، دەنا لە كۆمارییەكان پارێزگارترن، هەر ئەمەیشە وایكردووە زۆربەی خەڵكەكەیان لە دەرەوەی وڵات بژین و چاوەڕێن دۆخی سیاسی ئەرمینیا جێگیر بێت و بگەڕێنەوە.
حزبی كۆمۆنیستی ئەرمەنی كە لە دوای 1991 جارێكی تر خۆیان رێكخستەوە و لە پرۆسەی دەنگداندا بۆ په‌رلەمان، بەشێكی زۆری دەنگەكانیان هێنا، بەهۆی جیاوازیانەوە لەگەڵ خۆیان و دەستێوەردانی ئەرمەنییە توندڕۆكان و ناشیرینكردنی كۆمۆنیست لەناو خەڵكدا، حزبەكە پارچە پارچە بوون و دابەش بوون بەسەر حزبی كۆماری و راستڕەوی ئەرمەنی و پارێزگارەكان.
ئەگەر بە چاوی سیاسی تەماشای سیاسەتی ئەو حزبانە بكرێ، پێكەوە لە یەك حزب دەچن، چونكە یەك ئاراستەی فكرییان هەیە بۆ تێڕوانین لە ئەوانیتری سیاسی و یەك ئامانجی سیاسیشیان هەیە، بۆیە هەموو فكرێكی ئۆپۆزسیۆنی رەت دەكەنەوە و لێی دەترسن.
ئەرمەنی لە دوورەوە
راستە ئەرمەنییەكان بۆ هەموو شتێك پشت بەتوانای خۆیان دەبەستن و لە هەموو سێكتەرەكانیش گرینگترینیان كشتوكاڵە لایان، چونكە زۆربەیان مرۆڤی گوندیی و كشتوكاڵین و تەنیا بەرهەمی كشتوكاڵی و جوووتیاری دەزانن، بەڵام جگە لە بەرهەمهێنانی بەرووبوومی كشتوكاڵی خۆیان، ئه‌مه وای كردووە توانای ئەوەیان نەبێت لەرێی سێكتەرێكی جیاوازەوە بەرگری لە خۆیان بكەن، بۆیە بەشێكی زۆریان كۆچیان كردووە بۆ ئەوروپای رۆژئاوا و تەنانەت بە بانگەوازی دەوڵەتیش ناگەڕێنەوە ئەرمینیا. وەك خۆیان دەڵێن، سێ ئەوەندەی دانیشتوانی ئێسته‌ی ئەرمینیا، ئه‌رمه‌نی لە دەرەوەی وڵات دەژین.
ئەم دیاردەیە بەتایبەتی لە دوای جەنگ لەگەڵ ئازەربایجان كە ئەرمینیا شكستی خوارد، هەستی پێ دەكرێت، وەك كورد چۆن ناوچە كێشە لەسەرەكانی رادەستی عێراق كرد، ئەوانیش بەهۆی ناشارەزایی لە سیاسەت، ناوچەیەكی بەرینی وەك چیای ئارارات و ناگۆۆنۆ قەرەباخیان بەدەستەوە دا، بەمەش سەرچاوەیەكی زۆری ئابووریی كە هەم كشتوكاڵی و هەم كیمیایی بوو، له‌كیس چوو.
كۆمەڵگەی تاك زمانی
لە ترسی لەناوچوونی زمانی خۆیان، بە ناچار بەتاك زمانی ئەرمەنی قسە كردن، هەمان ئەو ترسەیە وەكو چۆن پێشتر كورد بەدرێژایی 70 ساڵ كەڵك لە زمانەكانی تر وەرنەگرت و دەترسا لە زمانە زیندووەكانی تر، بەهەمانشێوە ئەوانیش وا بیردەكەنەوە كه گوایە لە هەموو لایەكەوە هێرشیان لەسەرە، بۆیە زۆر بە دەگمەن دەبینی كەسێك زمانێكی تری دەرەوەی ئەرمەنی بزانێ و تاكزمان نەبێت. تەنانەت تاكسی و دوكاندار و داودەزگای حكوومیش بەتەواوی ئینگلیزی نازانن كە زمانی لێكتێگەیشتنی دنیایە.
خۆیان رێگرن لە پیشكەوتنی خۆیان
پاشماوەی سۆڤیەت
له‌وێ، بۆ زۆر دیاردە هەست بە مانەوەی سۆڤیەت دەكرێت، تا ئێسته لەڕووی تەلارسازییەوە جگە لەو دیمەنەی ناو سەنتەری پایتەخت كە یەریڤانە، فۆڕمێكی كراوە و جوان و لە دوای رووخانی سۆڤیەت لەلایەن ئه‌مه‌ریكاوە هاوكاری كران، تەواوی شار و شوێنەكانی دەوروپشتی شار و شوێنە نیشتەجێكان كە خەڵكێكی زۆری تێدا دەژین، هەمان تەلاری سەردەمی سۆڤیەتن، بۆیە زۆر پەرێشانن و لە پاشماوەی جەنگێكی نوێ دەچێت و حكوومەت نەیتوانیوە دەستی پێ بگات و نۆژەنی بكاتەوە.
ئەگەر كەسێك بە راستەوخۆ سەردانی ئەو شوێنانە بكات و ناوەڕساتی سەنتەری شار نەبینیێ، وا دەزانێ هێشتا جەنگی جیهانی دووەمە و سۆڤیەت ماوە، چونكە ئەوەندەی من بینیم شوقەكان زۆر ماندوون و خەڵك لە دۆخێكی خراپدا دەژین، بەڵام ئاو و كارەبایان بەردەوامە، لە هەموویشی جوانتر كە ئەوەیان كولتووری سەردەمی سۆڤیەتە، لە ناوەڕاستی هەموو سەتتەرێك، ئاو بۆ دوو شت دابین كراوە: یەكەم بۆ نافوره و جوانكردنی شار، دووەم بۆ خواردنەوە تا خه‌ڵك خەرجی ئاوخواردنەوەیان لەسەر نەمێنێ. ئەمە وای كردووە كەس ئاو نه‌كڕێت لەناو شاردا و دیاردەیەكی زۆر شارستانییە. سەرباری ئەوەی وڵاتەكە كەشوهەوای خۆشە و دارو‌درەختی هەیە لە چیاكان، لەناو شارەكانیش رووبەرێكی سەوزایی باش دەبینرێت و گرینگی بە ژینگە دەدەن.
ترس لە میدیا
لە كۆنەوە میدیای سەربە حكوومەت و رۆژنامەگەری لە یەریڤان هەبووە، دەبووایە تەواو لە ئازادی بیروڕا تێبگەن و رێزی بگرن، بەڵام پێدەچێت لەو فەزا نوێیە جیهانییە تێنەگەن كە میدیا بەڕێوەی دەبات، چونكە من لە ئەزموونی خۆمدا لەو وڵاتە چەندان جار تووشی پۆلیس بووم كە رێگەیان نەدا كاری میدیایی بكەم.
بۆ نموونە، ویستمان لەگەڵ كەسێكی ئەرمەن قسە بكەین له‌باره‌ی ژیان و كولتووری ئەرمەنی، پۆلیس خێرا گەیشتن و رێگریان لێ كردین و پرسیاری زۆر نالۆجیكیان دەكرد، تا ئەرمەنەكان تێیانگەیاندن بابەتەكه لە بەرژەوەندی ئەرمینیایە، ئەمە جگە لەوەی ئەگەر میدیاكار یان رۆژنامەوانێك سەردانی بەڕێوەبەرایەتی یان مۆزەخانە یان ئەرشیفخانە و كتێبخانەی گشتی بكات، دەبێ چەند رۆژێك خەریك بێت و مۆڵەت وەربگرێت، چونكە دەترسن لەوەی زیانیان بەربكەوێت.
چ لە ئاستی كۆمەڵایەتی و چ لە ئاستی حكوومی، زۆر بە گومانه‌وه مامەڵە دەكەن
ئەوان ئه‌وه‌نده لە میدیا دەترسن، وەك ئەوەی بەشێك لە نەهامەتیەكانیان سەرچاوەكەی میدیا بێت، بۆیە چ لە ئاستی كۆمەڵایەتی و چ لە ئاستی حكوومی، زۆر بە گومانه‌وه مامەڵە دەكەن. بۆ نموونە، ئێمە سەردانی مەكتەبی رۆژنامەی "زاگرۆس"مان كرد، لەوێ چاوپێكەوتنێكمان لەگەڵ بەرپرسی ئەو مەكتەبە كرد، كەچی لە دوای ئێمە زۆر تەنگیان بە بەرپرسی مەكتەبەكە و كارمەندەكانی هەڵچنیبوو، هەر دوای گەڕانەوەم پێوەندیان پێوە كردم كە حكوومەت پرسیاری كردووە، ئەو كارەیان بۆچی بوو؟ بۆچی وێنەیان گرتووە؟ ئەو فیلم و دیكۆمێنتاری و چاوپێكەوتنە بۆچی بووە؟ كەی و لە چ كەناڵێك بڵاو دەبێتەوە؟.
هەموو ئەم پرسیارانە مایەی ئەوەن كە لە میدیا دەترسن، لە كاتێكدا ئێمە هەم شوناسی فیدراسیۆنی رۆژنامەوانی نێودەوڵەتیمان پێبوو، هەم ڤیزای دەوڵەتەكە و زانیاری تەواومان بە دەوڵەت درابوو، هەم لە بەرژەوەندی ئەوان كارەكەمان تەواو دەبوو، بەڵام خۆیان بەهۆی ترسه لە میدیا، كارەكەیان پێچەوانە كردەوە و پرسیاریان لە بەرانبەر خۆیان دانا.
سیستمی هاتوچۆ
جادەوبان تەنیا لەناو سەنتەری شار بە مۆدێرن و فراوان دەبینرێت، ئەگەرنا لە دەرەوەی شار خراپه و ئۆتۆبانیان نییە. سیستمی ترافیك لەگەڵ سیستمی ترافیكی هەموو دنیا جیاوازە، بەشێوەیەك رەنگە بە ئەندازەیەكی نموونەیی لە قەڵەم بدرێت، سەرباری هەموو ئەمانە، پۆلیسی هاتوچۆ زۆر بە كەمی هەستی پێ دەكرێت، یان لەسەر شەقام دەبینرێ، شۆفێری تاكسی لە هەموو دنیا شارەزاترین كەسن بۆ دۆزینەوەی ناونیشان، بەڵام ئەوان بەهۆی ئەوەی كەمترین شوێنیان هەیە، هەروەها شۆفێرەكانیان تازە لە گوندەوە هاتوون بۆ شار، واتە شارنشین نین، شوێنه‌كان نادۆزنه‌وه. دواتریش جگە لە زمانی ئەرمەنی هیچ زمانێك نازانن، بە دەگمەن نەبێ ئینگلیزی یان فارسی بزانێ، هەروەها تاكسیەكانیان هێما یان رەنگی تاكسییان نییە، هەر كەس بۆ خۆی دەتوانێ بە ئۆتۆمبێلەكەی خۆی كاری تاكسی بكات.
پەرستگه‌ی گارنین
پەرستگه‌ی گارنین بە مانای خوای رۆژ دێت، وەك پاشماوەی ئاینی وەسەنی تەماشا دەكرێت، پەرستگه‌كە بۆ خۆی بریتییە لە شوێنی پەرستنی زەردەشت پێغەمبەر و لەكاتی خۆیدا لەو ناوچەیە خەڵكەكە زەردەشتی بوون و ئەویان پەرستووە، دیارە ناوچەكە وەك حوكمڕان پاشای هەبووە، بۆیە شوێنێكی تر لە تەنیشت پەرستگه‌كەوە هەیە، ناوی "گەرماوی پاشاكان"ـه و شوێنه‌واری لێ ماوه.
لەڕووی بیناسازییەوە پەرستگه‌كە باڵای زۆر بەرزە و لەسەر 20 ستوون راوەستاوە، قادرمەكانی زۆر ركن، بۆیە هەموو كەس ناتوانێ سەربكەوێت، تەنیا تەلارێكی بەجێماوی دیرۆكییە، ئه‌گینا هیچ شتێك لەناو پەرستگه‌كەدا نییە و ژوورێكی چۆڵە، ئەویش بریتییە لە كۆمەڵێك ستوون كە بنمیچی پەرستگه‌كەیان راگرتووە.
لە خوارووی پەرستگه‌كەوە دۆڵێك هەیە، لەناویدا رووبارێك هەیە ناوی ئازادییە
لە خوارووی پەرستگه‌كەوە دۆڵێك هەیە، لەناویدا رووبارێك هەیە ناوی ئازادییە، بەم ناوەش دەردەكەوێت ناوچەكە ناوچەیەكی كوردی بێت، هەم پێغەمبەرەكەی و هەم ناوی رووبارەكەیش كوردین، بەڵام ئەوان دان بەو راستییەدا نانێن و بە خەیاڵی دەزانن و بەهیچ شێوەیەك باسی كورد ناكەن لەڕووی مێژووییەوە.
سیڤان
سیڤان ناوی ناوچەیەكی گەشتیاری درووستكراوە، سیڤان واتە دێری رەش. چونكە لەوێ دێرێكی زۆر كۆنی مەسیحی هەیە لەسەر گردێكی بەرز، مێژووەكەی بۆ 1300ی میلادی دەگەڕێتەوە. سیڤان دەكەوێتە سەر شاری غاركونیك و دانیشتوانەكەی زیاتر لە 25000 كەس دەبن.
لەم شوێنە دەریاچەیەكی دروست كراوە كە پشت بە باراناو و بەفری زستان دەبەستێت، ئەم دەریاچەیە بەدووەمین گەورەترین دەریاچە دەژمێردرێت لەسەر ئاستی دنیا، رووبەرەكەی 1900 مه‌تر و پێشتر قووڵایی دەریاچەكە 95 مه‌تر بووه، ئێسته بەهۆی ئەوەی ئەرمینیا تووشی كەمئاوی هاتووە، وەك هەر ناوچەیەكی تری ئاسیا، بەناچار ئاویان لەو دەریاچەیەوە راكێشاوە بۆ یەریڤانی پایتەخت، بۆیە ئاستی قووڵی ئاوەكە دابەزیوە بۆ 88 مه‌تر.
ناوچەكە بەو هۆیەوە بووە بە گەشتیاری كه مه‌رجه هەموو گەشتیارێك ئەو شوێنە ببینێت و لەوێ خواردنی دەستكردی خۆیان /ئه‌رمه‌نی/ بخۆن، زۆربەی دوكاندار و ریستۆرانتەكانیان ژن بەڕێوەی دەبەن.
چوارڕێیانی تەلەفریك
لە شارۆكەی دزاغكاتور شاره‌دێیه‌كی بچووك و فراوانە و چەند كۆمپانیایەكی لێیە، بەڵام خەڵكەكە پشت بە كشتوكاڵ و هێزی كاری جووتیاری و شارەزایی خۆیان دەبەستن، بە چواردەوری ناوچەكەدا چەندان شاخی بەرز هەن، شاخەكان تا سنووری جۆرجیا و كازاخستان دیارن، لەوێ تەلەفریكێك دروست كراوە كە 1750 مه‌تر لە ئاستی دەریاوه بەرزە. بەگەورەترین تەلەفریكی دنیا دادنرێت و چوار وێستگه‌ی هەیە كە لێیانه‌وه سەردەكەوی بۆ سەر شاخەكان و لەوێوە زۆرترین شوێنی ئەرمینیا دەبینی، ئەم شوێنە كاتی سەردەمی سۆڤیەت بە شوێنی گەمەی ئۆڵۆمپیاد ناسرابوو. خلیسكانێی سەر بەفری لێ دەكرا، چونكە بەفرێكی زۆری لێ دەبارێ، ساڵانە لە سەردەمی سۆڤیەت لەو شارۆكەیە ئۆڵۆمپیاد دەكرا و براوەكان خەڵات دەكران، ئاسەواری كۆنی پێوە دیارە، چونكە تا ئێسته‌یش وێنەی چەند یاریزانێكی لێیە بە گەورەیی هەڵواسراون.
هەڵسوكەوتیان لەگەڵ گەشتیار زۆر ناشارستانییە
ئەوەی جێی تێبینییە، كارمەندی ئەو تەلەفریكانە هەڵسوكەوتیان لەگەڵ گەشتیار زۆر ناشارستانییە و وەك پۆلیس مامەڵە دەكەن، پێدەچێت ئەمەش پەروەردەی كۆنی سۆڤیەت بێت كه كاریگەری بەسەریانەوە ماوه.
ئەدگار و ناوبانگ
لە ئەرمینیا و بەتایبەتی لە پایتەخت، لە هەموو شەقامەكان پەیكەر دەبینرێت، بۆ نموونە لە نزیك گۆڕەپانی كۆماری كە زۆربەی داودەزگای حكوومەتی لێیە، پاركێك هەیە، دوو پەیكەری لێیە، پەیكەری كۆنترین شاعیر و كۆنترین مۆزیكزانی ئەرمەن، بە ناوەكانی (هۆفهاتیس تۆمانیان 1868_1923 و ئه‌لكسه‌ندەر سبنداریان 1871_1921).
لە پاركێكی نزیك گۆڕەپانی كۆماری پەیكەری سیپان شاهۆمایان هەیە كە سایكۆلۆجیست و كۆمۆنیستێكی چالاك بووە لە سەردەمی سۆڤیەتی كۆن، ساڵی 1878 لە دایك بووە، ساڵی 1918 مردووە، كە ساڵێك بەسەر سەركەوتنی شۆڕشی ئۆكتوبەردا تێپەڕیوە.
یەریڤان له زۆربەی شوێنەكان ئەدگار و پەیكەر و نه‌سبی تێدا دروست كراوە، ئەمە مانای ئەوەیە ئەوان شانازی بە مێژووی خۆیانەوە دەكەن و لە سەرەتای نووسینەوەی جارێكی تری مێژووی خۆیاندان كە بەشی زۆری بەهۆی جەنگەوه لەناو چووە.
رۆژنامەی "رێیا تازە"
تاقانە رۆژنامەیە كە لە سەردەمی سۆڤیەتەوە بەردەوام و ناو بەناو دەرچووە، ئێسته بەهۆی ئەوەی حكوومەتی ئەرمینیا هاوكاری رۆژنامەكە ناكەن، نە لەڕووی دارایی و نە لەڕووی لۆجستی، بە ناچار هەرچۆنێك بێت ناو بەناو دەردەچێت بە رێنووسی لاتینی، بەڵام بە شێوەزاری كرمانجی.
بەهۆی نەبوونی داراییەوە نووسەری ئەرمەنی و تەنانەت كوردەكانیش بۆی نانووسن
رۆژنامەكە وەك مرازێ جەمال باسی كرد، چه‌ند كەسێكی كەمن كه هەوڵ دەدەن نەوەستێت، ئەگەرنا بەهۆی نەبوونی داراییەوە نووسەری ئەرمەنی و تەنانەت كوردەكانیش بۆی نانووسن، هەر ئەوەندەی حكوومەتی هەرێم ناو بەناو هاوكاری داراییمان دەكەن، ئەگەرنا تەنانەت بەهۆی نەبوونییەوە رێیا تازە نووسینگەیشی نییە و لە ماڵی مرازێ جەمال ئاماده ده‌كرێت. ئەمە جگە لەوەی ئاسان نییە لە ئەرمینیا دەستت بگات بە سەرچاوەی زانیاری بۆ بڵاوكردنەوەی هەواڵ.
رادیۆی یەریڤان
رادیۆی یەریڤان كە رادیۆیەكی جڤاكی و حكومییە و لە سەردەمی ستالین له 1930 دروست كراوە و ئەوكاتیش بۆ گەیاندنی هەواڵی هەمەلایەنی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی ناوچەكە دانراوە، چونكە سنووری توركیا و ئێران و عێراقە، لە كۆنەوە بەرنامەی خۆی پەخش كردووە و نەوەستاوە، گرینگترین هەواڵی جەنگ و ئابووری و سیاسەت و داودەزگای حكومی و ئەدەب و كولتووری لێ پەخش كراوە و تا ئێسته‌یش هەمان ستایلە.
تا ساڵی 1937 كە ستالین لەسەر حوكم بوو، بەرنامەی بە كوردی پەخش كردووە و پاشان ماوەیەك پەخشی كوردی راوەستاوە، 1955 دیسان بۆ ماوەی دوو ساڵ كاری كردووە و ساڵی 1970 خەلیل مورادۆڤ سەرۆكایەتیی كردووە، ساڵی 1981 كە بارزانی دەچێتە ئەرمینیا، لەگەڵ رادیۆكە و دەسەڵاتدارانی حكوومەت گفتوگۆ دەكات و ئەنجوومەنێكی هەمەلایەنی كوردی دروست دەكەن بۆ كێشەی كورد لەو ناوچەیە. پاشان بارزانی دەچێتەوە مۆسكۆ و لەوێ داوا دەكات ماوەی پەخشی رادیۆكە زیاد بكرێت، ئیتر كراوە بە سەعات و نیوێك.
لە دوای رووخانی سۆڤیەت، سەیدا ئەحمەد گوگێ و پاشان ساڵی 1994 كەرەمێ سەییاد دەبێتە بەرپرسی بەشی كوردی تا ساڵی 2016 كۆچی دوایی دەكات، ئێسته تیتالی كەرەم كە كوڕی كەرەمی سه‌ییاده، بەرپرسی بەشی كوردییە و پێوەندی باشی لەگەڵ هه‌رێمی كوردستان هەیە. وەك خۆی گوتی، "چەند جارێك هاتووه‌تە كوردستان و سلێمانی و هەولێر و دهۆكی بینیوه، كەسانی سیاسی و ئەدیبی كوردی باشوور دەناسێت".
بەپێی قسەی خۆی، چەندان جار سەردانی كوردستانی كردووە و لە نزیكەوە بەرپرسی حكوومی و حزبی بینیوە، ئێسته بەشێكی هەواڵەكانی ئەو رادیۆیە لەسەر دۆخی ئابووری و سیاسی كوردستانی عێراقە.
لەگەڵ بوونی ئەو پیاوانەی لە رادیۆكە كاریان كردووە، ژنان بێ بەش نین لە كاری میدیایی، وەك پەیامنێر و بێژەر ناویان لە مێژووی رادیۆكەدا هەیە، ئێسته‌یش كه دەچیتە ناو رادیۆكە، چەندان ژنی میدیاكار دەبینی، بەڵام ئەو ژنانەی لە مێژوودا ناویان تۆمار كراوە، بریتین لە "گولیزار مانمێ، سیڤارا عەڤدۆكێ، نەزیف رشید و لەیلا ئەلیاس كە بێژەر بوونە، سیما سیامەند و لوسیان موشێ و سێ ژنی تریش، ناویان هەیە.
سەبارەت بەوەی چۆن گرینگی بە ئەدەب دەدەن؟ تیتاڵی گوتی، هەموو ئەو شاعیرانەی لە مێژووی كۆندا شیعریان نووسیوە و كتێبیان هەیە، شیعرەكانیان لە رادیۆ دەخوێنرێتەوە لە بەرنامەی ئەدەب و وێژە، هەر لە ئەحمەدی خانی تا دەگاتە شاعیری كوردی ئەرمنیا و شاعیرانی تری پارچەكانی تر".
سەبارەت بەدەوری میدیاكاری كورد لەو جەنگانەی بەسەر ئەرمینیادا سەپێنراوە، ده‌ركه‌‌وت میدیاكاری كورد لەو جەنگانەدا نەبوون، چونكە رێگە نەدراوە لە نزیكەوە زانیاری بەدەست بخه‌ن.
جیاوازی نەتەوەیی لە ئەرمینیادا زۆر بە زەقی دەبینرێت، تیتاڵی ده‌ڵێ، ئێمە هەموو كوردین، بەڵام گرووپێك لە ئێزیدییەكان هەن دژی كورد قسە دەكەن و زۆرجاریش بۆنە ئاینی و نەتەوەییەكانی كورد تێك دەدەن، هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە گوایه لە كۆنەوە كوردەكان بەشدار بوونە لە جینۆسایدی ئێزیدی لەگەڵ عوسمانییەكان. لە پشت ئەم لێدوان و تێڕوانینە، هێزی دژە كورد هەیە پاڵپشتی دەكات.
ئه‌وان لەرێی حكوومەتی ئەرمینیاوە زانیاری لەسەر دیاردەكان و سیاسەت و ئابووری ئەرمینیا وەردەگرین
سەبارەت بە بەدەستهێنانی زانیاری و هەواڵ، تیتاڵی باسی له‌وه كرد كه ئه‌وان لەرێی حكوومەتی ئەرمینیاوە زانیاری لەسەر دیاردەكان و سیاسەت و ئابووری ئەرمینیا وەردەگرین. زانیاری تر به‌گوته‌ی خۆی، لە سایتەكانی باشووری كوردستانەوە وەردەگرین، چونكه لێرە زۆر زەحمەتە زانیاری بەدەست بهێنین، چونكە رادیۆكە سەر بە دەسەڵاتی سیاسی حكوومەتی ئەرمینیایە، كارمەندەكان لەژێر فەرمانی حكوومه‌تن و ناتوانن لە دەرەوەی ئەو چوارچێوەیە كار بكەن.
جەنگی بەردەوام
لە كۆتایی زستانی 1992 هەموو رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان نەیانتوانی جەنگی نێوان ئەرمەنستان و ئازەربایجان رابگرن، بەهاری 1993 ئەرمینیا توانی ئەو ناوچانە بە كاراباخیشەوە بگرێت كە دەكاتە 9%ی خاكی ناوچەكە، بۆیە زیاتر لە 23 هه‌زار ئازەری و 80 هه‌زار ئەرمەنی ئاوارە بوون. ئەوكات رووسیا بە هاوكاری لەگەڵ ئەوروپا كەوتنە نێوەنگیری و ساڵی 1994 رێككه‌وتنی ئاشتی واژوو كرا.
لە كاتێكدا لە جەنگی دووەمی جیهان، ساڵی 1923 چەند جارێك كاراباخ و ناگۆرنۆ كەوتنە بەردەستی ئازەربایجان كە ئەوكاتیش ئیمبراتۆریەتی عوسمانی پشتگیری دەكردن، ساڵی 1988 تا 1994 كە ئەرمینیا ئەو ناوچەیەی بە موڵكی خۆی دەزانی و لەگەڵ لیتوانیا و ئیستۆنیا و لاتیڤیا، سەربەخۆییان وەرگرت، ئیدی خەڵك دەنگیان بەوە دا لەژێر سایەی ئەرمینیا بمێننەوە، بۆیە زەوییەكانی كاراباخ و ناگۆرنۆ كەوتنە بەردەستی حكوومەتی ئەرمینیا، ئەوەبوو خەڵكی ئازەری و ئەرمەنی تێكەڵ بوون و هاوسەرگیریان كرد، بەڵام كێشەكە زۆری نەخایاند و بە چارەسەرنەكراوی مایەوە و جارێكی تر لە ساڵی 2020 جەنگ وەك كۆنەقین سەری هەڵدایەوە، ئەمجارە هەموو هێزە نێودەوڵەتیەكان پشتیان لە ئەرمینیا كرد و بە بەرژەوەندی ئازەربایجان كۆتایی پێ هات.
ناوچكەی كاراباخ و ناگۆرنۆ كەوتنە ژێر كۆنتڕۆڵی ئازەربایجان، ئێمە وەك تیم ویستمان لە یەریڤانەوە بچین بۆ سنووری ئەرمەنستان و ئازەربایجان و لە نزیكەوە پاشماوه‌ی جەنگەكه و ژیانی خەڵكی ناوچەكە ببینین، لەوێ چیرۆكی هەستیار و دڵتەزێن و ترسناك ببیستین، وەك ئەوەی كەناڵە بە ناوبانگەكان لە سەردەمی خۆیدا دیكۆمێنتاریان لەسەر كردبوون، بەڵام بەداخەوە حكوومەت رێی نەدا و نەمانتوانی بچین و هیچ زانیاریەكیشیان پێ نەداین، ته‌نیا لە دوورەوە خەڵكمان بینی كە دانیشتوی گوندەكانی ئەو ناوچانە بوون.
زۆر خەمی ئەو ناوچانەی بوو كە لەدەست دراون و یادەوەری لەگەڵ هەبوون.
ژنێك بەناوی "ناشتا" كوڕێكی وەك جەنگاوەر لە بەرەی شه‌ڕ بووە و چیرۆكی سەرهەڵدانەكەی بۆ گێڕاوەتەوە، زۆر خەمی ئەو ناوچانەی بوو كە لەدەست دراون و یادەوەری لەگەڵ هەبوون. ئه‌و گوتی، ناو بەناو نەبێت كە دانوستان یان ئاشتی بۆ ماوەیەكی كەم بەرقەرار بووە لە نێوان هەردوو دەوڵەت، بەردەوام ئێمە ژیانمان لەناو ژێرزەمیندا بووە و هەمیشە بە كاتی و ناجێگیر ژیاوین، له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌رده‌وام چاوەڕێی سەرهەڵدانەوەی جەنگ بووین، بۆیە بەناچاری بەشێوەیەكی كاتی ماڵ و حاڵ دروست دەكەین.
"بەشێكمان لەو ناوچانە ماوین و بەشێكمان لە پایتەختین، منداڵەكانمان دەنێرین بۆ یەریڤان بۆ ئه‌وه‌ی بخوێنن و سەلامەت بن و دووربن لە بیستنی دەنگوباسی ناخۆش و جەنگ و تەقە، خۆیشمان پێگەیەكمان لە سنووری كاراباخە و حكومەت بەپێی توانای خۆی چارەسەری خۆراك و دابینكردنی خێمە و پێداویستییەكانی دیكە دەكات، چونكە زەوییەكانمان سەرچاوەی هەموو دارایی و ژیانمانە. هەروەها یادەوەریمان هەیە لەگەڵ ئەو شوێنانەی دەستیان بەسەردا گیراوە" ئاشنا وای گوت.
سمكۆ محەمەد
فۆتۆ/ حسێن ئەحمەد