بەبێ خوێنەری جدی كتێب دەمرێت

حەمەكەریم عارف نووسەر و وەرگێڕی بەناوبانگی كورد، لەم چاوپێكەوتنەی "وشە"دا تیشك دەخاتە سەر گرنگیی كتێب و پێی وایە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ناتوانن  لە بایەخی كتێب كەم بكەنەوە. ئەو دووپاتی دەكاتەوە عیبرەت لە چۆنیەتیی بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتیدایە نەك لە تۆڕەكە خۆی. ئەو نووسەرە داواش دەكات ئەو كتێبانە چاپ و بڵاو بكرێنەوە كە ڕۆڵی پێشڕەوانەیان لە بزووتنەوەی ڕۆشنبیریی قۆناغ و سەردەمەكەدا هەیە، خێرایی بە بزووتنەوەی ڕۆشنبیریی میلەتەكەمان دەبەخشن.

دۆخی كتێب و خوێنەر چۆن دەبینن؟ پێتان وایە خوێنەر كەم بووبێتەوە؟

هەڵبەتە لە كوردەواریدا پاشخانێكی خوێنەواری و ڕۆشنبیریی ئەوتۆ نەبووە كە نووسین و خوێندنەوە، ببێ بە باو و بەشێكی جدی لە ژیانمان، بۆ نموونە ئەگەر بابا تاهیری هەمەدانی كە لە سەدەی دەیەمدا ژیاوە، یەكەم شاعیری كورد بێ كە بە ئاستێك گەورە و داهێنەر بووە، دەبوو خەڵكێك چاوی لێ بكەن و هەمان ڕێچكەی ئەویان بگرتایەبەر، كەچی مێژووی ڕۆشنبیریی كوردی لە دوای ئەوەوە هیچ دەنگ و ڕەنگێكی ڕۆشنبیریی و خوێنەواری تا سەدەی پازدەیەم و سەرهەڵدانی مەلا پەرێشان بە خۆوە نابینێ، واتا چەند سەدەیەكی بۆش و بەتاڵ، لە كتێب و خوێنەواری، كە كتێب نەبوو، خوێنەر نابێت.. سەرەتای نووسین لە كوردەواریدا زیاتر شیعر بووە، ئەمەش لە ناوچەیەكی بەرتەسكی كوردستاندا بووە، نەگەیوەتە سەرانسەری كوردستان، چاپ و چاپەمەنی نەبووە ئەو دەقە شیعرییانە لە ئاستێكی بەربڵاودا، بڵاو ببنەوە و خوێنەرێكی زۆر پەیدا بكات و بە زەبری هونەریەتی خۆی پەل بۆ دروستبوونی زمانی ستانداردی كوردی باوێت، مخابن تا ئێستەیش ئەو كێشەیەمان هەیە.. ئەمە جگە لە نەبوونی دەوڵەتی كوردستانی و هەستیاری خوێنەواری كورد لە هەنبەر ڕۆشنبیری و مەعریفەی داگیركەرانی كورد.

بە هەرحاڵ، خوێندنەوە دەكاتە پەیمانێكی ئازادی خۆڕسك لە نێوان خوێنەر و نووسەر، هەردووكیان متمانە بە یەكتر دەكەن. سەرچاوەی سەرەكی كتێب، ژیان و گەردوون، ئینسان و ئازادی ئینسانە، كەواتە كتێب بۆ خۆی نەك ئەزموونێكی ئاساییە، بەڵكو چڕە ئەزموونێكی پڕ ڕەمز و ڕازە، كونجكاوی خوێنەر دەبزوێنێ و گیانی كەشفكاری لەلا دروست دەكات، ئەوەی كە دڵی نووسەر خۆش دەكات، ئەوەیە كە لە میانی بەرهەمەكەیەوە، خوێنەر بكات بە دۆستی گیانی بە گیانی خۆی. پێم وایە هەر نووسەر و داهێنەرێكی دڵسۆز و ڕاستگۆ سەتان و هەزاران دۆستی نادیاری لە سەرانسەری دنیادا هەیە، نووسەر و داهێنەری وا هەن دەیان و سەتان ساڵە لە ژیان نەماون، ڕەنگە لە ژیاندا دۆستیان نەبووبێ، یان چەند دۆستێكی كەمیان بووبێ، كەچی ئەمڕۆ لە ڕێی بەرهەمەكانیەوە، لە ناو هەزاران دۆستدا دەژی. بۆ نموونە كام خوێنەری كوردەواری خەڵكانی وەك هومیرۆس، شەكسپیر، تولستۆی و دویستوفسكی و.. هتد بە دۆست و ئاشنای خۆی نازانێ.. كتێب، بە زمانی وشە هەموو تیرەی بەشەر دەدوێنێ، وشە لە بەرەبەیانی مێژووەوە تا ئەمڕۆ دەستكەوتە شارستانییەكانی تیرەی بەشەری پاراستووە و بووە بە سەرچاوەیەكی دەوڵەمەندی كەشفكردنی بنیاتی فیكری و دەروونی بەشەر لە هەر شوێن و كاتێك. وشە خۆی لە خۆیدا شۆڕشێكی گەورە و سەركەوتنێكی بەشەری گەورە بووە ك دژی جەهالەت و پاشكەوتن بووە و بناغە و تەلاری شارستانیی دامەزراندووە. تا وشە بمێنێ، كتێب دەمێنێ، تا كتێب هەبێ، خوێنەریش دەبێ.

خوێنەری جدی هاوتای نووسەرە، خوێندنەوە لە بنەڕەتدا دەبێ كردەیەكی فیلیڤای (ئیبداعی) بێت، بۆیە بە بێ خوێنەری جدی، كتێب دەمرێت، دەبێ بە خوراكی تەپوتۆزی سەر ڕەفەی كتێبخانان.. ئەو كەسەی بیری چاك، لە ڕێی وشەی پاكەوە بڵاو دەكاتەوە، ڕۆحی داهێنان ئاوپڕژێن دەكات و دەگەشێتەوە.. كتێب خوێندنەوەیەكی فیلیڤانی، گرتەیەك، لایەنێك، دیاردەیەك لە دیاردە بێ كۆتایی و هەمیشە لە گۆڕانەكانی ژیانە. بۆیە نووسەرێك نووسەر بێ، دەبێ لە پێش هەموو شتێك، خوێنەرێكی زۆر رژد بێ و لە هەر خوێنەرێكی تر باشتر بێ.

خوێنەر زیاتر مایلە بەلای ئەو كتێبانەدا كە گوزارشت لەو دنیایە دەكەن كە ئەو تێیدا دەژی، گوزارشت لە خوم و ساتە زندووە مرۆڤانییەكانی ئەو دەكەن. بۆیە هەقە وەك چۆن بایەخ بە خۆراكی خۆی دەدات و بە بێ خۆراك هەڵناكات، بەو ئاوایەش بایەخ بە خوێندنەوە بدات، خوێنەری باش مایلە بە لای كتێبی باشا، دەبێ بە خۆی كتێبی باش كەشف بكات، خوێنەر تا زیاتر بخوێنێتەوە، گیانی ڕەخنەوانی لەلا زیاتر دەبێ، كە ئەمە ئامیانی پێشكەوتن و  بایسی ڕیشاژۆكردنی دیموكراتییەتە، خوێنەر لە كتێبدا دەگەڵ ڕاز و ڕەمزدا مامەڵە دەكات، هەموو ڕاز و ڕەمزێك خولیای كەشفكاری لەلا دروست دەكات.

كتێب كە بڵاو بووەوە، لە نووسەرەكەی دادەبڕێت و زیاتر سەروكار دەگەڵ خوێنەردا پەیدا دەكات، ئەوەندەی بە خوێنەرەوە زیندووە، بە نووسەرەوە زیندوو نییە.. تا وشە هەبێ، كتێب دەبێ، تا كتێب هەبێ، خوێنەر دەبێ.. ڕەنگە سەردەمی كتێبی كاغەزین بەسەر بچێ، بەڵام كتێب لە شێوە و فۆرمی تردا، خۆی دەنوێنێ.. ژیان بۆ خۆی كتێبە، بە قووڵی ژیان، ئینسانییانە ژیان، خوێندنەوەیە.

بەندە واقیعی كتێب و خوێنەری ئەمڕۆی هەرێمی كوردستان بە ئاسایی دەبینم، ڕاستە جۆرە پاشاگەردانییەك بەدی دەكرێ، بەڵام ئەمە نیشانەی گۆڕانكارییە و هەر گۆڕانكارییەك بمانەوێ و نەمانەوێ تا جێگیر دەبێ، جۆرە پاشاگەردانییەكی لەگەڵ دەكەوێ.

كاریگەریی تۆڕی كۆمەڵایەتی لەسەر كتێب و خوێنەر چییە؟

تۆڕی كۆمەڵایەتی زادەی هەلومەرج و پێداویستییە حەیاتییەكانی سەردەم و قۆناغی مێژوویی خۆیەتی و بە هەموو كایە ژیاری و شارستانی و ئەپستمولۆجییە جیاوازەكانیەوە. عیبرەت لە چۆنیەتی بە كارهێنانەكەیەتی.. بۆ میلەتێكی خێر لە خۆ نەدیوی، بێ دەوڵەتی، بە ناهەق دابەشكراوی، دەرگا و پەنجەرە لێداخراوی، لەت و پەتكراوی وەك كورد، نیعمەتە، كرانەوەیە بەسەر هەموو دنیا و گشت كایە ئەپستمولۆجییەكان، لەبارەی كتێب، كتێب لەو تۆڕانە دەبینی، بۆشاییەكی گەورە دروست دەبێت، كتێب دەكەوێتە بەردەستی خوێنەران و كتێب دۆستانی سەرانسەری تیرەی بەشەرە،  ئەمە خۆی لە خۆیدا ڕێكلامە بۆ كتێب و ڕەواجدانە بە بازاڕی كتێب، ئاسانكارییە بۆ بەدەستهێنانی كتێب، جاران تا سەرچاوەیەكت پەیدا دەكرد، خوێنت دەبوو بە ئاو! ئەمە جگە لەوەی كە تۆڕی كۆمەڵایەتی، بە گوێرەی بە كارهێنانەكەی دەبێتە مایەی ڕیشاژۆكردنی دیموكراتییەت و ڕا‌هێنانی خەڵكی لەسەر یەكدی قبووڵكردن.

نەك ژمارەی خوێنەر كەم ناكاتەوە، بەڵكو زۆریشی دەكات

جا تۆڕی كۆمەڵایەتی، بۆ خۆی جۆرە سیحر و ئەفسوونێكی هەیە، بە تۆبزی فزووڵییەتی خوێنەر دەجووڵێنێ و نەك ژمارەی خوێنەر كەم ناكاتەوە، بەڵكو زۆریشی دەكات، جا خوێنەریش لە ڕووی چەندیەتی و چۆنیەتییەوە جۆراجۆرن.. ئەو هەوڵی حزباویكردنەی جەماوەری خەڵكی هەرێمی كوردستان و ئەو سیاسەتبازی و ئایدۆلۆجیابازییە نەهلیستییە، پێش هەموو شتێك تەوهینە بە تۆڕی كۆمەڵایەتی. بۆیە دووپاتی دەكەمەوە، عیبرەت لە چۆنیەتیی بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتیدایە نەك لە تۆڕەكە خۆی.

لە خراپی دۆخی كتێب و كەمبوونەوەی خوێنەر و تۆرانی خەڵك لە كتێب، كێ بەرپرسیارە؟

جارێ پێش هەموو شتێك هەقە ئەو كتێبانە چاپ و بڵاو بكرێنەوە كە ڕۆڵی پێشڕەوانەیان لە بزووتنەوەی ڕۆشنبیریی قۆناغ و سەردەمەكەدا هەیە، خێرایی بە بزووتنەوەی ڕۆشنبیریی میلەتەكەمان دەبەخشێت و وەڵامی پێویستییە ئەپستمولۆجی و ئیستاتیكییەكانی خوێنەریان پێیە، بە زمانێكی ڕوون و ڕەوان و باڵكێش و فامكری خوێنەر بدوێنێ.. پرسیار دروست دەكەن و خوێنەر عەوداڵی وەڵام دەكەن، دوور بێ لە هەر وەعز و ئامۆژگارییەك، لە هەر ئەمر و نەهییەك، ژیان وەك خۆی بە هەموو لایەنەكانیەوە بەرجەستە بكات و خوێنەر بكات بە حەكەم.. خراپی دۆخی كتێب زیاتر لەوەدایە كە داودەزگا و وەشانخانەكان هێندەی چەندیەتییان لا گرینگە، چۆنیەتییان لەلا گرینگ نییە، جارێ مەسەلەی زمان هەر مەپرسە! كەس خۆی لێ بە خاوەن ناكات، غافڵن لەوەی ئەگەر بڵێین كتێب بریتییە لە بەرهەمهێنانی ئەپستمولۆجیاتە و ئیستاتیكیاتەی زمان، هیچ نابێ بە زێدەڕۆیی. ئەمە جگە لەوەی بە دەگمەن خوێندنەوە بۆ ئەو كتێبانە دەكرێ كە بە لێشاو چاپ و بڵاو دەكرێنەوە، لە كاتێكدا ڕەخنە ئەرك و مەسئوولییەتێكی فیكرییە.

خۆ وەرگێڕان ئەوە هەر مەپرسە، بەشێك لە وەرگێڕەكان، بە گووگڵ تەرجەمە دەكەن! كوردییە شەقوشڕەكەیان هاوار دەكات كە ئەوانە لە كاتی وەرگێڕاندا بە كوردی بیر ناكەنەوە، بەڵكو بە زمانی یەكەم بیر دەكەنەوە، كە وەك داڕشتن دەرەقەتی نایەن و بە ناوی ئەمانەتدارییەوە، بێ توانایی خۆیان لە خوێنەری كەمئەزموون دەشارنەوە.. لە جیاتی ڕموودەی كتێبان بكرێ، كتێبی لە بەرچاو دەخرێ!. من بەشبەحاڵی خۆم پێم باشە هەموو كتێبێكی تەرجەمەكراو، بە فیلتەری ئەمانەتداری و زمانەوانیدا تێ بپەڕێت، ئەوسا ڕێی چاپ و بڵاوكردنەوەی بدرێ، كە ڕەنگە ئەمە ئەركی وەزارەتی ڕۆشنبیریی بێت.

بۆچوونتان لەسەر نووسەرە نوێیەكان چییە و پەیامت چییە بۆیان، پێت وایە چی بكرێ بۆ ئەوەی پەرتووك ئەو هێز و كاریگەرییەی جارانی بۆ بگەڕێتەوە؟

هەر نەوەیەك، دەنگ و ڕەنگی سەردەمی خۆیەتی. نابێ بەوە قایل بێ كە دووبارەكردنەوەی نەوەی پێش خۆی بێ، دەبێ خۆی لە لاساییكردنەوە دوور بگرێ، چونكە لاساییكردنەوە چەندیش سەركەوتوو بێ، ناكاتە داهێنان.. داهێنان وەختێك چێدەبێ كە هاوارێك لە ناختا پەنگابێتەوە، حەجمانی لێ هەڵگرتبی و داوای دەربڕین بكات. بە هەرحاڵ دەبێ ئەو حەقیقەتە بزانێ كە یەك جار دەژی، بۆیە دەبێ ژیانی خۆش بوێ، بە قووڵی بژی، خوێندنەوەی وردی بۆ ژیان هەبێ، خەڵك و خاكی خۆی خۆش بوێ، لە دەرگاوە وەدەر نرا لە پەنجەرەوە وەژوور بكەوێ، لە پەنجەرەوە وەدەر نرا لە دەرگاوە وەژوور بكەوێ. 

ئەگەر هەندێ ورد لە بەرهەمی نووسەرانی نەمری دنیا ڕامێنین، بۆمان بەدیار دەكەوێ كە زیاتر ئەوانەن شۆڕشیان لە هەستی زەمانی خۆیان، لە ویژدان و ئیدراكی كۆمەڵگەی خۆدا، لە بینایی و هۆشیاریی خەڵكی سەردەمی خۆدا بەرپا كردووە.. نەهاتوون ڕێ بە خەڵك پێشان بدەن، بەرنامەی كاریان بۆ دابنێن، بەڵكو فێریان كردوون چۆن تێبگەن، كە خەڵك گەیشتە سەر ڕاستە ڕێی تێگەیشتن، ئیدی بە خۆیان ڕێ دەدۆزنەوە و بەرنامەی كار بۆ خۆیان دادەنێن.. ئەمە ئەوەمان پێ دەڵێ كە ئەو نووسەرانە هەم فاكتەری گۆڕان بوون و هەم فاكتەری كەشفكردنی ئەو واقیعە بوون كە تێیدا ژیاون.. هەر نووسینێك، بتوانێ وا لە خوێنەر بكات كە ژیان لە دوای خوێندنەوەی نووسینەكە جیاوازتر لە پێش خوێندنەوەی دەقەكە بدینێ، مانای وایە سەركەوتووە.

دەشێت میلەتێك حكوومەت و دەوڵەت و پەرلەمانی نەبێ، بەڵام ناشێت كتێبی نەبێت

بەهەرحاڵ دەشێت میلەتێك حكوومەت و دەوڵەت و پەرلەمانی نەبێ، بەڵام ناشێت كتێبی نەبێت، میلەتی بێ كتێب، هەمیشە لە پەراوێزی ژیاندا دەبێت و بە ئەزموونی خۆی مومارەسەی ژیان ناكات.

بە هەرحاڵ زیندوویەتیی كتێب بە خوێنەرەوەیە.

دەنگدانەوەی ژیانم: 

بریتییە لە كۆمەڵێك چیرۆكی زۆر كورت، بەڵام پڕ مەبەست و ئامانج، ئاوێتە بە چەمك و مانای زۆر وردی عیرفانی – فەلسەفی. زۆر لەم چیرۆكانە بە زمانی شیعرئامێز و شێوازێكی تەواو تازە نووسراون كە ڕەنگدانەوەیەكی ڕەمز و لەگەز ئامێزی ژیانی شەخسی نووسەرە (نەجیب مەحفووز) و بە زمانێكی ڕندانە هاتوونەتە دەربڕین. خوێنەر بۆ دەركی چەمك و پەیامی ئەم چیرۆكە لەگەز و مەتەڵ ئاسایانە، پێویستی بە ڕامان و هزرین و خوێندنەوەی پیشەیی هەیە و لەوەیە دەگەڵ هەر خوێندنەوەیەكی تازەدا بشێت ڕاڤەی نوێ و ئەنجامگیری تازەی بۆ بكرێ و لێ هەڵێنجێنرێ، لەوەشە زۆر خوێنەر، ئەم چیرۆكە بە ڕواڵەت ئاسان و بە ناوەڕۆك گۆنگانەیان بەدڵ نەبێت.. ئەم كتێبە بەوە لە ژیاننامەی دی جیا دەكرێتەوە كە ناو نراوە دەنگدانەوەی ژیانم.

دەروازەیەك بۆ جیهانی چیرۆك و ڕۆمان:

ئەم كتێبە بریتییە لە 428 لاپەڕە، نزیكەی 27 بابەتی لە خۆ گرتووە كە لە كاتی جیاوازدا نووسراون، بەڵام پێوەندییەكی هێندە سخ و چڕیان پێكەوە هەیە، دەبنە تەواوكەری یەكدی و بە دڵسۆزییەوە دەستی خوێنەر دەگرێ و بە كووچە و كۆڵانە هەرە تەنگەبەر و نەناسراوەكانی دنیای ڕۆمان و چیرۆكیدا دەگێڕێ.

سلێمانی/ ئاسان محەمەد