ئیمارات.. لە خاكێكی بیابانییەوە بۆ پێشكەوتووترین دەوڵەت

شانشینە یەكگرتووەكانی ئیمارات، وڵاتێك لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و باشووری ڕۆژئاوای نیمچە دوورگەی عەرەبی، زۆرینەی هەرە زۆری خاكەكەی بیابانی وشك و بێ كەڵك بوو، بەڵام دوای یەكگرتنی حەوت میرنشین و پێكهێنانی دەوڵەتی ئیمارات لە 1971 ڕاگەیاند، ئێستە 48 ساڵ بەسەر دامەزراندنی ئەو وڵاتە تێپەڕیوە و ئەگەر بەراورد بە سەرەتای دامەزراندنی وڵاتەكە و ئێستەی بكەیت، ئەوا بە تەواوی ڕوون دەبێتەوە، كە چۆن پێشكەوتن و گەشانەوە و بووژانەوەیەك هاتووەتە بەرهەم لەسەر خاكێك كە زۆرینەی هەرە زۆری بیابان بووە، ئەمە نموونەیەكی زیندوویی سوود وەرگرتن لە كات و سەرچاوەی مرۆیی و داهاتی وڵاتەكە بۆ گەشانەوە و پێشڤەچوون و گەیشتن بە لووتكە.

شانشینی یەكگرتووی ئیمارات لە سەردەمی زوودا بەشێك بووە لە ناوچەی عەمان كە ئێستە بووەتە شانشینی عەمان و ناوچەیەكی یەكجار كۆن و زۆرێك لە شارستانییە جیاجیاكانی سەردەمە جیاجیاكان لەو ناوچەیە جموجۆڵیان هەبووە و ئێستەش وڵاتەكە زیاتر لە 330 ناوچەی شوێنەواریی جیاجیای تێدایە كە لە سەردەمی چاخی بەردینەوە دەست پێ دەكات ئەمڕۆ. دێرینترین ناوچەی شوێنەواری لە ئیمارات بۆ حەوت هەزار ساڵ پێش زاین و سەردەمی فیرعەونەكان دەگەڕێتەوە، ئەو ناوچەیە بەشێك بووە لە دەوڵەتی فینقییەكان و دواتریش لە نێوان فارسەكان و فینقییەكان بەردەوام شەڕ و ناكۆكی لەسەر بووە، بەهۆی پێگە ستراتیجییەكی كە وەك دەروازەی دەریای عەرەب ناوی دەركردووە، هەریەك لە ئەخمینییەكان و ساسنایییەكان و ئەسكەندەری مەكدۆنی و ڕۆمانییەكان یەك لە دوای یەك دوای جەنگان و سەركەوتن حوكمی ئەو ناوچەیەیان كردووە، لە سەدەی حەوتەمی زاینیش لەلایەن عومەری بن عاس فەرماندەی لەشكری ئیسلام كۆنتڕۆڵ كراوە و بووەتە بەشێك لە دەوڵەتی ئیسلامی و تا دوای هاتنی مەغۆلەكان و دواتریش هاتنی عوسمانی و سەفەوییەكان، كێشە و شەڕ لەسەر ئەو ناوچانە لە نێوان هەردوولا ئیمپراتۆریی عوسمانی و سەفەوی بوونی هەبووە.

پاشان لە 1488 پرتوگالییەكان داگیریان كردووە و دواتریش لەسەر دەستی ناسری بن مورشید دەوڵەتی یەعاربە لە عەمان و ئیمارات دامەزرێنراوە، پاش پرتوگالییەكان و لە سەردەمی عوسمانییەكان، بەریتانیا دەستی بەسەردا گرتووە ماوەی 150 ساڵ وەك ناوچەیەكی داگیركراو لەلایەن بەریتانیاوە بەڕێوە براوە، لە ساڵی 1971 یەكێتیی میرنشینەكانی ئیمارات ڕاگەیەنراو و لە حەوت میرنشین، دەوڵەتی ئیماراتی عەرەبی یەكگرتوو سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاندووە.

وڵاتی ئیمارات لە حەوت میرنشین پێك هاتووە، هەرچەندە سەرەتا هەریەك لە قەتەڕ و بەحرێنیش بەشێك بوون لەو وڵاتەی كە ئێستە ناوی ئیماراتە، بەڵام ئەوان بەشداری كۆبوونەوەیەكی ئەنجوومەنی یەكێتیی ئیمارات و ئەنجوومەنی فەرمانڕەواكانی ئیماراتیان نەكرد و نەهاتنە نێو دەوڵەتەكە، حەوت میرنشینەكەی ئێستەی ئیمارات، بریتین لە "ئەبو زەبی، دوبەی، ئەلشاریقە، عەجمان، رەئس خەیمە، ئوم قەیوین، فەجیرە"، هەریەك لە خانەوادەكانی "ئال نهیان، ئال مەكتوم، ئەلنعێمی، ئەلقاسمی، ئەلمعەلا، ئەلشەرقی" بەشێوەی پشتاوپشت فەرمانڕەوایی ئەو میرنشینانە لە چوارچێوەی دەوڵەتی ئیمارات دەكەن. وڵاتی ئیمارات لەلایەن ئەنجوومەنی فەرمانڕەواكان بەڕێوە دەبرێ، كە حاكمی هەریەك لەو میرنشینانە تێیدا ئەندامە و هەریەكەیان یەك دەنگی لە نێو ئەنجوومەنەكە هەیە، هەریەك لە میرنشینەكانیش ئاڵای خۆیان هەیە، جگەلە ئاڵای هەمیشەیی ئیمارات. حاكمی هەر میرنشینێكیش بۆ ماوەی دوو خول سەرۆكایەتیی ئەنجوومەنی فەرمانڕەوایی ئیمارات دەكات و سەرەتا شێخ سەقەر بن محەمەد ئەلقاسمی، حاكمی ئیمارەتی رەئس خەیمە، بۆ ماوەی دوو خول سەرۆكایەتیی ئەنجوومەنی حاكمانی ئیماراتی كرد، دواتریش شێخ خالید بن محەمەد ئەلقاسمی حاكمی شاریقە بۆ ماوەی خولێك سەرۆكایەتیی ئەنجوومەنەكەی وەرگرت، ئەو ئەنجوومەنە لە شاری دوبەی پایتەختی ئیمارات بارەگای هەیە و بەشێوەی خولی و بەردەوام فەرمانڕەوای حەوت ئیماراتەكە بۆ پرسە گرنگ و چارەنووسسازەكان و بەرەو پێشەوەبردنی وڵاتەكەیان تێیدا كۆ دەبنەوە، دواتر "عودەی بەیتار" وەك سكرتێری گشتیی ئەنجوومەنەكە و ڕاوێژكاری یاسایی دیاری كرا.

لە ساڵی 1968 بەریتانیا بە فەرمی ئاشكرای كرد، دەیەوێ لەسەر ئەو ناوچانەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست داگیری كردوون تا كۆتای ساڵی 1971 بكشێتەوە، ئەو گەل و ناوچانەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوون، هیچیان بنەمایەكی ئەوتۆی دەوڵەتیان نەبوو، بەڵام ئیماراتییەكان لە 1976 ئەنجوومەنی فەرمانڕەواكانی ئیمارەتەكانیان ڕاگەیاند كە ئاشتەوایی و پێوەندیی تۆكمە لە نێوانیان هەبوو و هەریەكەیان ناوچەی جیا بوون و حوكمڕانیشیان جیا بوو و وەك دراوسێ بوون، دوای ئەو بڕیارەی بەریتانیای مەزن، لە 18 شوبات/فێبرایەری 1968 لە گوندی "سەمیح"ی سنووری نێوان ئیمارەتەكان، شێخ زاید بن سوڵتان ئال نهیان و شێخ ڕاشید بن سەعید ئال مەكتوم، كۆ بوونەوە و ڕێككەوتن لەسەر دروستكردنی یەكێتی و یەكگرتن لە نێوان ئیمارەتەكان و داوای یەكگرتوویی تەواوی ئیمارەتەكانی كەنداوی عەرەبییان دەكرد لە چوارچێوەی دەوڵەتێكدا. ئەوان بانگهێشتنامەیان بۆ حەوت ئیمارەتەكە و ئیمارەتی بەحرێن و قەتەریش نارد بۆ ئەوەی لە شاری دوبەی كۆ ببنەوە و پرسی ڕاگەیاندنی یەكێتیی میرنشینەكان تاوتوێ بكەن، بەڵام دواتر قەتەڕ و بەحرێن پەشیمان بوونەوە و هەوڵەكەیان شكستی هێنا. ئەم جارە هەردوو شێخ زاید و ڕاشد هەوڵیان دا حەوت میرنشینەكەی تر ڕێككەوتن لەسەر پێكهێنانی لیژنەیەك بۆ نووسینەوەی دەستوور و یەكگرتن بكەن، بەڵام جارێكی تر شكستیان هێنا، دواجار هەردوو ئیمارەتی ئەبوزەبی و دوبەی بە سەرپەرشتی شێخ زاید و شێخ راشد یەكگرتنیان ڕاگەیاند و عودەی بەیتاری ڕاوێژكاری یاسایی حكوومەتی دوبەیان ڕاسپارد بۆ نووسینەوەی دەستوور، دوای تەواوكردنی نووسینی دەستوور بانگهێشتنامەیان بۆ پێنج میرنشینەكەی تر كرد تا بێنە نێو یەكێتییەكە، لە یەكی دیسێمبەر/كانوونی یەكەمی 1971 دەستووری ئیمارات جێگیر كرا و بۆ ڕۆژی دواتر حاكمی هەر حەوت میرنشینەكە لە كۆشكی میوانداری دوبەی كۆ بوونەوە و جگەلە میرنشینی دوبەی و ئەبوزەبی، چوار میرنشینی تر كە لە شاریقە، فەجیرە، ئوم قەیوین، عەجمان" پێك هاتبوون، هاتنە نێو یەكگرتنەكە و میرنشینی رەئس خەیمە ڕەتی كردەوە، بەڵام ئەوان لەسەر یەكگرتنەكە بەردەوام بوون و ئەحمەد خەلیفە ئەلسویدی ڕاوێژكاری شێخ زاید كە وەك یەكەم وەزیری دەرەوەی ئیمارات دیاری كرا، ئاڵای ئیمارەتە یەكگرتووەكانی لەسەر كۆشكی میوانداری دوبەی بەرز كردەوە و ئێستەش ئەو كۆشكە ناوی "كۆشكی یەكگرتن"ی لێ نراوە.