له‌ سێ مانگی داهاتوو چی له‌ عێراق و ناوچه‌كه‌ ڕوو ده‌دات؟

لە كۆتای چارەكی دووەمی ساڵی 2017، ململانێ و ناكۆكییەكان لەگەڵ قەتەر لەلایەن زۆرێك لە دراوسێكانی و وڵاتانی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداو دەستی پێ كرد، ناكۆكییەكان بەبێ چارەسەر دەمێننەوە لە چارەكی سێیەمی ئەمساڵیش، بەریەككەوتنەكە دەبێتە هۆی دروستكردنی هێڵی لەیەك دوورخستنەوەی هەمیشەیی، هەرچەند هاوپەیمانییان بۆ دژایەتی تیرۆر بەردەوام دەبێ كە ئەمەریكا و سەرۆكی واقیعی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداو، هیواخوازن بەیەكەوە ململانێ و تەنگژەكانی ناوچەكە بەڕێوە ببەن، سعوودیە دەیەوی دەسەڵاتی خۆی بەسەر وڵاتانی كەنداو دووپات بكاتەوە لە ڕێی هێشتنەوەیان لە تەك خۆیدا و دوورخستنەوەیان لە وڵاتی قەتەر، لە بەرامبەریش دا قەتەر بەردەوام دەبێ لە ڕووبەڕووبوونەوەی هاوپەیمانەكان بۆ پاراستنی پێگەی خۆی و سیاسەتە بەهێزەكەی دەرەوەی كە لە دەرەوەی سنوورەكانی سعوودیە هەیەتی.

ڕۆڵی ئەمەریكا لە ناوچەكە گەورە و بەهێزتر دەبێ لە گەیشتن بە ئەنجامی ڕووبەڕووبوونەوەكان، لەلایەكی ترەوە سعوودیە و ئیماراتی هاوپەیمانی، لەسەر متمانە و پشتیوانی كۆشكی سپی، بەرنامەی كاریان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی چالاكە ئیسلامییە سیاسی و چەكدارییەكان و ئێران درێژە پێ دەدەن، لەلایەكی ترەوە سوپای ئەمەریكا لە قەتەر پەنجەمۆرێكی قووڵ و هەمیشەیییە بۆ پشتیوانی قەتەر، هیچ كات ناتوانرێ قەتەر لە ڕووی دیپلۆماسییەوە پێگەكەی بسڕدرێتەوە، بۆیە هەردوولا پشت بە ئەمەریكا دەبەستن، بەڵام ڕەنگە لە ئەگەری درێژەكێشان و بەردەوامبوونیشی ڕووبەڕوونەوەی لێ بكەوێتەوە، جگەلەوەش ئەمە ڕێگر دەبێ لە دروستكردنی "ناتۆی عەرەبی" بۆ وڵاتانی ناو ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداو، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەكانی ئێران.

توركیا بەردەوام دەبێ لە پشتیوانی قەتەر و گرووپە ئیسلامییەكانی تری نزیك لە خۆی لە تەواوی ناوچەكە، پێ بە پێ پشتیوانی قەتەر دەكات لە كێبەركێی وڵاتی سعوودیە و هاوپەیمانەكانی، بەو هۆیەوە ناكۆكیی قووڵ لە نێو وڵاتانی سوننە دروست دەبێ و ئیسلامییەكان ئەمە بە هەڕەشەیەكی زۆر مەترسیدار دادەنێن لەسەر داهاتووی خۆیان، توركیا بەردەوام دەبێ لە قۆستنەوەی ئەو دۆخە بۆ فرەوانكردنی پێگەی خۆی لە نێو وڵاتانی كەنداو، بەئارامیش ململانێ لەگەڵ ئێران لە سووریا و عێراق دەكات، ئەمەش وا دەكات سعوودیە و ئیماراتیش بە فرەوانییەوە بێنە نێو ململانێی وڵاتان لەسەر سووریا و عێراق بۆ پاراستنی هاوسەنگی لە نێوان توركیا و ئێران، قەتەر بەرەو توركیا و ئێران و ڕووسیا هەنگاو دەنێ، بەهۆی كۆمەكی ئەو وڵاتانە و ناكۆكییەكانیشی لەگەڵ وڵاتانی كەنداو قورستر دەبێ، سعوودیە پێویستی بە پلان و بیانووی زۆر بەهێزتر دەبێ بۆ ئەوەی دۆخەكە لەگەڵ قەتەر یەكلا بكاتەوە.

وەڵامدانەوە لەسەر جێبەجێكردنی داواكانی وڵاتانی كەنداو بۆ قەتەر بەردەوام دەبێ، بێ ئەوەی ئەنجامێكی ئەوتۆی لێ بكەوێتەوە، هاوكات قەتەر زیانی زۆر لە ڕووی بازرگانی و ئابوورییەوە دەكات، هێڵی ئاسمانی و زەمینی و ئاوییەكانی هاتوچۆ تێیدا تێچووی زۆرتری دەوێت.

هەرچەند ئەمەریكا و توركیا نێوەندگیری زۆرتر لە نێوان هەردوولا دەكەن، بۆ ئەوەی بگەنەوە بە ڕێككەوتن، بەڵام سعوودیە و ئیمارات دەست بە گفتوگۆی چڕ و دانوستاندن لەگەڵ كوێت و شانشینی عومان دەكەن، بۆ ئەوەی بچنە ڕیزی چوار وڵاتەكە و گەمارۆ بەسەر قەتەر بسەپێنن. 

لەلایەكی ترەوە ناكۆكییەكانی نێوان سعوودیە بە پشتیوانی كۆشكی سپی لەگەڵ ئێران زیاتر دەبێ، دەگاتە دۆخی مەترسیدار و ئەگەری بوونی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گۆڕەپانی جەنگی لێ دەكەوێتەوە لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا، ئێران توانایەكی زۆری هەیە لە دروستكردنی هێزی چەكدار كە بریكاری ئەون و بۆ ئەو دەجەنگن، وەك چۆن حووسییەكانی یەمەنی بەتەواوی بەهێز كرد، كە ئەمەش بووەتە هۆی نیگەرانی قووڵی ڕیاز، جگەلەوە ئێران دەستی بە پیلانێك كردووە، بۆ هاندانی خەڵكی ئۆپۆزسیۆنی وڵاتی سعوودیە لە ڕۆژهەڵاتی ئەو وڵاتە و باكوری بەحرێن تا كێشە و ناكۆكییەكانی نێو وڵاتەكە قووڵتر بكاتەوە،  سەرەڕای هەموو ئەوانەش لە پارێزگای مەسوورەی سعوودیە كە زۆربەی هەرە زۆری دانیشتووانی شیعەن، مەترسی بەرزكردنەوەی دەنگی ناڕازی لەلایەن شیعەكانی نێو سعوودیەوە دەكرێ، كە هەموو ئەوانە كێشە و گرفت لە ناوخۆی سعوودیە دروست دەكەن.

ئەو یارییە لە چارەكی چوارەمی ئەمساڵ چڕتر دەبێتەوە، لە بەرامبەردا سعوودیەش كوردەكانی باكوری ڕۆژئاوای ئێران و عەرەبە سوننەكانی باشووری ئێران و ناوچەی سیستان و بەلووچستانی باشووری ڕۆژهەڵاتیشی هەیە تا كاری لەسەر بكات و كێشە بخاتە نێو ئێرانەوە، تاران بەڵگەی تەواوی دەست كەوتووە، كە ڕیاز دەستوەردان لەگەڵ ئەوگرووپە ئیتنییە جیاوازانە دەكات، بۆ ئەوەی گرفت بۆ ڕژیمی تاران دروست بكات.

لەلایەكی ترەوە لەگەڵ نزیكبوونەوەی كۆتایی ویلایەتی پەرلەمانی لبنان لە 20 ئایار/مایۆی 2018 هەریەك لە سعوودیە و ئێران دەستیان بەجموجۆڵ كردووە بۆ ئەوەی حكوومەت و حزبی براوەی هەڵبژاردنی داهاتووی لبنان نزیك بن لە خۆیانەوە، لەو ڕوانگەوە سعوودیە هاوكاتری درووز و مەسیحی و سوننەكان دەكات، لە بەرامبەر ئەوەشدا ئێران پشتیوانی زۆرینەی شیعەی وڵاتەكە دەكات.

ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بەردەوام دەبێ لە سەپاندنی سزا بەسەر ئێران لە بەرامبەر بەرنامەی مووشەكی بالیستی، جگەلەوەش كەسایەتی و كۆمپانیاكانی پێوەست بە پاسدارانی ئێران دەخاتە لیستی تیرۆرەوە، حەسەن ڕووحانی بەهۆی ململانێكردنی لەلایەن سوپای پاسدارانەوە ژیانی سیاسی بە دۆخێكی قورس تێپەڕ دەبێ، هێرشه تیرۆریستییەكەی حەوتی حوزەیران/یۆنیۆ لە ئێران دەرفەتێكی باشی خستووەتە بەردەم سوپای پاسداران، تا سەرچاوە و سەرمایەی زیاتر لە ناوخۆ و دەرەوەی ئێران كۆنتڕۆڵ بكەن، پاسداران بەپێی ئەوەی باوەڕیان پێیەتی مامەڵە لەگەڵ سعوودیە و ئەمەریكا دەكەن، واتە رووحانی هیچ شتێكی بەدەست نییە لە پرسە هەستیار و سەرەكییەكانی وڵاتەكەی، هەرچەندە ڕووحانی دەیەوێ چاكسازی لە وڵات بكات، بەڵام  پاسداران  بە توندی ڕووبەڕووی دەبنەوە.

دەوڵەتی ئیسلامی داعش لە شكست لە ناوچەكانی عێراق و سووریا بەردەوام دەبێ، بەڵام لە دەستدانی خاك لەلایەن تیرۆریستانەوە، مانای ئەوە نییە ئیتر توانایان نەمێنێت لە ئەنجامدانی كردەی تیرۆریستی لە وڵاتانی تری دنیا، هەڕەشەكانی داعش بە بەردەوامی وا دەكات، ئێران بە تەواوی ڕابكێشێتە نێو شەڕی دژ بە داعش لە سووریا، كە ئێستە بەشی زۆری هێزەكانی لەبەری ڕۆژهەڵاتی سووریا و نزیك لە بنكەكانی داعش و سنووری عێراق بڵاو بوونەتەوە، لە بەرامبەریش دا ئەمەریكا لە نزیك سنوورەكانی سووریا و عێراق بوونی هەیە، مەترسی و ئەگەری ئەوە هەیە ڕووبەڕووبوونەوە و بەریەككەوتن لە نێوان هەردوولا لەو ناوچەیە ڕوو بدات، هاوكات ڕژێمی ئەسەد چاوی لە ڕۆژهەڵاتی وڵاتەكەیەتی، بە گرتنەوەی ڕۆژهەڵات و باكوری ڕۆژهەڵات، ئەوا جارێكی تر دەسەڵات و هەژموونی خۆی بەسەر زۆرینەی ڕەهای سووریا دەسەپێنێتەوە، لەمەشدا ئەوەی بەلای ئێرانی هاوپەیمانیەوەی گرنگە، دابینكردنی ڕێڕەوێكی ئارامە لە بەغداوە بۆ دیمەشق و لەوێوەش بۆ لبنان و دەریای ناوەڕاست، ململانێكان لەسەر گەیشتنی ئێران بە عێراق و سووریا بە لبنان و دەریای ناوەڕاست بەردەوام دەبن و لە بەرامبەریشدا ئەمەریكا و هێزەكانی هاوپەیمانن سوور دەبن لەسەر ڕێگری لە كۆنتڕۆڵكردنی ئەو ناوچانە لەلایەن تارانەوە.

بازنەی گەمارۆكان لەسەر تیرۆریستانی داعش تەسكتر دەبێتەوە و هێزەكانی عێراق دوا مۆڵگەی گرنگی تیرۆریستان لە عێراق بەرەو ڕزگاری یەكجارەكی دەبەن، ئەو هێزانە بەردەوام دەبن لە كردە و هەڵمەتەكانیان تا ناوچەكانی تەلەعفەر و حەویجە و دیالە و ئەنبار و ناوچەكانی تریش بە تەواوی لە تیرۆریستان پاك دەكەنەوە، بەڵام مەترسی هەیە جارێكی تر گرژی و شەڕ و ئاڵۆزی لە خورماتوو و شنگال دروست ببێتەوە، هەرچەندە چەكدارانی داعش لەو ناوچانە دوور كەوتوونەتەوە، بەڵام بەهۆی جیاوازی بیركردنەوە و نەتەوەیی و مەزەوییەوە ململانێی قووڵ بەدی دەكرێن، سەرۆك وەزیرانی عێراق حەیدەر عەبادی تا ئێستە ئەو كێشەیەی وەك برینێكی كراوە هێشتووەتەوە و هیچ چارەسەرێكی نەكراوە، دەیانەوێ مووسڵ كۆنتڕۆڵ ببێتەوە تا دەست بە دانوستاندن لەگەل كوردستان بكەن لەسەر ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان، دانوستاندنەكان ئەنجام دەدرێن و گفتوگۆكان چڕ و گەرم دەبن لە مانگەكانی داهاتوو، دەبێتە هۆی دروستبوونی لەتبوون لە نێوان كوردستان و بەغدا.

لایەنە سیاسییەكانی ناوخۆی كوردستان ناكۆك و گرژییان لەسەر داهاتووی كوردستانی نیمچە سەربەخۆ هەیە، لە كۆتای چارەكی دووەمی ئەمساڵ سیاسییەكانی كورد بڕیاریان دا لە 25ی ئەیلوول/سێپتێمبەری داهاتوو ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی كوردستان ئەنجام بدرێت، جۆرێك لە ڕووبەڕووبونەوە لە نێوان كوردەكان لەسەر دەسەڵات هەستی پێ دەكرێ، هەوڵیش دەدرێ بە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و پاشانیش هەڵبژاردن، دۆخەكان چارەسەر بكرێنەوە، ئەگەری ئەوەش باس دەكرێ كە كوردەكان ڕیفراندۆم بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكانی پێوەست بە وزە و ململانێ هەرێمییەكان لەگەڵ حكوومەتی ناوەندی بەكار بهێنن.

هەریەك لە وڵاتانی توركیا و ئێرانیش ژمارەیەكی زۆر كورد لە وڵاتەكانیان هەیە، دەسەڵاتی كورد كە پلان و هەنگاو دەنێ بۆ ڕیفراندۆم، دەبێتە ئەزموونێكی سەركەوتوو بۆ سەربەخۆیی كوردستانی عێراق، سەرەڕای هەموو شتێك كە باس دەكرێ، بۆیە مەترسی هەیە گرووپە كوردییەكانی تریش لە وڵاتانی تر و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئیلهام لە ئەزموونی كوردستان وەرگرن بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی، بە ڕەچاوكردنی مامەڵەی توركیا لە سووریا دەردەكەوێ، ئەنكەرە مەبەستیەتی دۆخێكی سیاسی و تەناهیی توند لە عێراق دوای ڕزگاركردنی مووسڵ دروست ببێ، ڕەنگە بێتە ناو خاكی كوردستانی عێراقیش و پێوەندییەكانی توركیا لەگەڵ سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەسعوود بارزانی گرژییان تێ بكەوێ، لەوكاتەدا ئێران و هاوپەیمانەكانی لە عێراق و كوردستان، بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی ئێران لە ناوچەكە بە ڕوونی دەكەونە جموجۆڵ. 

سەرەڕای هەموو ئەو دەستوەردانانە، هیچ ناتوانن گەورەیی و گرنگی ڕیفراندۆمی كوردستان بچووك بكەنەوە، كار بۆ شەڕ و كوشتاری ناوخۆ لە نێو كوردەكان دەكرێ، بەغدا ئەنجامی ڕیفراندۆمەكە ڕەت دەكاتەوە و دانی پێدا نانێ، ڕەنگە پارتی دیموكراتی كوردستان نەتوانێ لەسەری بەردەوام بێ،  هاوكات لە بەغدا گۆڕانكاری سیاسی گەورە ڕوو دەدەن، هاوپەیمانی تازە لە نێوان پێكهاتەكان بۆ هەڵبژاردنەكان دەست پێ دەكات، چونكە ئەگەر یاسای هەڵبژاردن گۆڕانكاری بەسەردا نەیەت، ئەوا لە ناوەڕاستی 2018 هەڵبژاردن لە عێراق ساز دەكرێ و لایەنەكان لەوكاتەوە خۆیان بۆ ئامادە دەكەن، ئەگەر هەڵبژاردن دوایش بخرێ، حزبەكان بەردەوام دەبن لە ململانێ بە درێژایی چارەكی سێیەمی ئەمساڵ.

ئیسرائیل لە چارەكی دووەمی ئەمساڵ بەردەوام بووە لە بۆردمانی كاروانی چەكی سەر بە ڕێكخراوی حزبوڵای لبنان كە لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانی دەكرێ، پێشبینی دەكرێ بۆردمانەكان لە سنووری باكوری ئیسرائیل بەردەوام بن و ئەو ناوچانەش ببنە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیل. جگەلەوە لە سنوورەكانی باشوورەوەش ئیسرائیل هەڕەشە بۆ سەری زیاتر دەبێ، ئەگەری زۆرە جارێكی تر چەكدارە توندڕەوەكانی ڕەوتی سەلەفییەكانی غەزە دەست بە توندوتیژی بكەنەوە، ئەوان دووپات لەوە دەكەنەوە شەڕ و ناكۆكی هەمیشەیییە و كۆتای نایەت.

تا ئێستەش هەرسێ حكوومەتی ململانێكاری لیبیا بەردەوام لە زاڵبوون بەسەر ناوچەكانی وڵاتەكە و حكوومەتی ویفاقی نیشتمانی كە لە تەرابلووسە و لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دانی پێدا نراوە، بڕیاری داوە لە چارەكی یەكەمی 2018 هەڵبژاردن بكات، بۆیە پێشبینی دەكرێ دابەشبوونی زۆرتر دروست ببێ و كۆتا بە چاوەڕوانی سەركەوتن لە ڕێی گفتوگۆكانەوە بهێنرێ و ناكۆكی و ململانێكان بەردەوامیان هەبێ، ئەو ڕووداوانەی لیبیا وای كردووە كەرتی نەوتی وڵاتەكەی تووشی داڕمانی گەورە ببێ، لە مانگی ئایار/مایۆی ساڵی ڕابردوو ڕۆژانە لیبیا 730 هەزار بەرمیل نەوتی هەناردە كرد و ئێستە بۆ 450 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە كەم بووەتەوە. ئەمەش لەكاتێكدایە بەر لەوەی جەنگ لەو وڵاتە دەست پێ بكات، لیبیا دەیتوانی 900 هەزار تا ملیۆنێك بەرمیل نەوتی ڕۆژانە هەناردەی دەرەوە بكات.

دامەرزاوەی ستراتفۆر كە كورتكراوەی "ستراتیجك فۆركاستینگ"ە، دەبێتە سەنتەری توێژینەوەی ستراتیجی و ئاسایشی ئەمەریكی، یەكێكە لە دامەزراوە تایبەتەكانی سەر بە هەواڵگری ئەمەریكی و بە سێبەری ئاژانسی هەواڵگری ئەمەریكا "سی ئای ئەی" ناودەبرێ، لە ساڵی 1996 لە ویلایەتی تەكساسی ئەمەریكا دامەزراوە و زیاتر لە 292 هەزار هاوبەشی لە كەسایەتی و دامەزراوەكان هەیە، لە ساڵی 2011 هاككەرزانی ئەنۆنیمۆس توانیان پێگەی فەرمی دامەزراوەی ستراتفۆر هاك بكەن و لیستی ناوی هاوبەشانی بڵاو بكەنەوە.

سەرچاوە/ستراتفۆر.