لە كاتێكدا هێشتا خاوەنی دەوڵەتی خۆیان نین، كەچی ئاهەنگی سەری ساڵی 2968 دەگێڕن و كولتوور و زمانی خۆیشیان پاراستووە، ئەمازیغییەكان كۆنترین نەتەوەی باكوری ئەفریقا كە هێشتا مێژوونووسان كۆك نین لەسەر ئەوەی بە رەچەڵەك خەڵكی یەمەن یان ئەوروپا بوونە و بەرەو باكوری ئەفریقا كۆچیان كردووە.
هەموو ساڵێك لە 12ی كانوونی دووەم، ساڵیاد و سەری ساڵی یەكێك لە كۆنترین نەتەوەكانی سەر رووی زەوییە وەك كورد هێشتا خاوەن دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان نین، بەڵام ئەوەی لە كورد جیایان دەكاتەوە ئەوەیە كە ئەوان دابەشی سەر چەندان دەوڵەت بوونە و بەجۆرێك پەرش و بڵاوبوونەتەوە، دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ زۆر ئەستەمە، هەرچی كوردە لەگەڵ ئەوەی دابەشی سەر چوار وڵات كراوە، بەڵام توانیویەتی خاك و زمان و مێژووی خۆی بپارێزێت.
12ی ئەم مانگە سەری ساڵی 2968ی ئەمازیغییەكان بوو بەگوێرەی ساڵنامەی ئەمازیغییەكان كە بە (نایەر) ناسراوە، لەم رۆژەدا ئەمازیغییەكان پیرۆزییەكانی خۆیان بەرز رادەگرن و چالاكی جۆراوجۆر دەگێڕن.
ئەمازیغییەكان كێن؟
ئەوان رەچەڵەكیان سامییە و لە باكوری كیشوەری ئەفریقا كە زیاتر وڵاتانی عەرەبی دەكات، لەوێدا دەژین. ئەوان دانیشتووانی رەسەنی ئەو ناوچانەن و مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئیمپراتۆریی رۆمانییەكان و تا ئێستەشی لەگەڵدابێت توانیویانە كولتوور و شوناس و زمان و مێژووی خۆیان بپارێزن.
زمانی قسەكردنی ئەوانیش لە چەند شێوەزارێك پێكدێ، ئەمەش هۆیەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دابەشبوونە جیۆگرافییەی بەسەر باكوری ئەفریقادا هاتووە، بەڵام خاڵكی گرنگ و هاوبەش لە یەكتر تێدەگەن.
زۆرینەی ئەمازیغییەكان دوای فتووحاتی ئیسلامی و چوونی ئیسلام بۆ ئەو ناوچەیە بوونەتە مسوڵمان، ئەمەشە وایكردووە ئێستە زۆرینەی ئەمازیغییەكان مسوڵمان بن.
ئەمازیغییەكان لە رۆژئاوای مەغریب تا رۆژهەڵاتی میسر بڵاون، هەروەها لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست تا رووباری نەیجیر لە باشووری نەیجر بوونیان هەیە.
ئەمازیغییەكان لە مەغریب لە باكوری وڵات و ناوچە دەشتایییەكان و چیای ئەتڵەس بڵاون، لە جەزائیریش دەكەونە ناوچەی قەبیلەكان و رۆژهەڵاتی وڵات و باكوری بیابانی گەورە، لە توونسیش دەكەونە ناوچەكانی جەربە و تەنتاوین و رۆژهەڵاتی قفسە، هاوكات لە لیبیاش دەكەونە سەر چیای نفوسە و زەوارە و لە میسریس لە ناوچەی واحە سیوە جێگیرن. جگە لەو وڵاتانە ئەوا لە وڵاتانی مالی، نەیجەر و بوركینا فاسۆ و مۆریتانیا بوونیان هەیە.
ژمارەی دانیشتووانی ئەمازیغییەكان روون و ئاشكرا نییە، چونكە بە جۆرێك پەرش و بڵاون ئاسان نییە كۆبكرێنەوە جگە لەمە دابەشبوونیان بەسەر چەندان دەوڵەت یەكێكە لە دیارترین بەربەستەكان. زۆرینەی ئەمازیغییەكان لە مەغریب و جەزائیر نیشتەجێن و بە هەزارانیشیان لە ئەوروپان.
ئەمازیغییەكان بە وڵاتی مەغریب دەڵێن تامازغە واتە خاكی ئەمازیغییەكان، بۆیە پێیان وایە مەغریب خاكی ئەوانە و زمانی ئەوان بە رەچەڵەك دەچێتەوە سەر خێزانی زمانی ئەفرۆئاسیاوی و پێوەندیدارە بە زمانی میسری و ئەسیوپیی كۆن و خاوەنی رێزمانی تایبەت بە خۆیانن.
زمانی ئەمازیغی لە مەغریب دەخوێنرێت
بنەڕەتی بوونی ئەوان لە رووی مێژوویییەوە بزرە و دیار نییە، شارەزایان بەشێكیان پێیان وایە رەچەڵەكیان دەگەڕێتەوە بۆ یەمەنی كۆن و بەرەو باكوری ئەفریقا لە رێی دەریای سوور كۆچیان كردووە، بۆچوونێكی تر هەیە پێیان وایە لە بنەڕەتدا ئەوان ئەوروپین و لە ناوچەكانی دەریای سپی ناوەڕاست لە كۆنەوە بەرەو باكوری ئەفریقا كۆچیان كردووە.
بەڵام ئەوەی هەموو ئەمازیغییەكانی لەسەر كۆكە، ئەوەیە ئەوان لە باكوری ئەفریقا دەژین و یەكێكن لەو گەلانەی پێش هەموو گەلانی تر لەو ناوچەیەدا ژیاون و رووبەڕووی زۆرترین تەعریب بوونەتەوە، بەڵام خۆڕاگر بوونە و توانیویانە زمان و رۆشنبیری و كولتووری خۆیان بپارێزن.
دیارترین كەسایەتیی مێژوویی لای ئەمازیغییەكان ئەوانەن:
یەكەم/ جوجورسا: پادشای نومیدیا كە توانیویەتی 111ساڵ پێش زاین رۆمەكان لە شەڕدا ببەزێنێت.
دووەم/ كاهینە: سەركردایەتیی شەڕی ئەمازیغییەكانی دژ بە عەرەب كردووە لە سەدەی 17 زاین.
سێیەم/ قەدس ئوگۆستین: یەكێكە لە دیارترین و كاریگەرترین كەسایەتیی ئەمازیغی لەناو مەسیحییەكانی رۆژئاوا.
چوارەم/ ئیبن بەتووتە: گەڕیدە و نووسەر و مێژوونووس كە لە سەدەی 14 ژیاوە.
پێنجەم/ محەمەد عەبدولكەریم خەتابی: یەكێكە لە سەركردەكانی ئەمازیغییەكان لە مەغریب، لە ناوەڕاستی سەدەی رابردوو دژ بە ئیسپانییەكان جەنگاوە.
شەشەم/ مەعتووب وناس: ژەنیار و چالاكی ئەمازیغییە و ساڵی 1998 كوژرا.
حەوت تایبەتمەندی لەسەر ئەمازیغییەكان
1-ساڵنامەی ئەمازیغی :
ساڵنامەی ئەمازیغییەكان دەگەڕێتەوە بۆ نزیكەی سێ هەزار ساڵ، بە بەراورد بە 2018 ئەوان ئێستە لە 2968ن. ساڵنامەی ئەوان، ساڵنامەیەكی جووتیارییە و پێوەست كراوە بە زەوی، هەمان ئەو رۆژەیە كە پادشای ئەمازیغییەكان شا شیشونق بەسەر رامسیسی سێیەمی پادشای فیرعەونەكان سەركەوت.
2-ئاڵای ئەمازیغی:
ئاڵایەكی رۆشنبیری و كولتوورییە و ئاماژەیە بۆ ئەو زەوییەی لەسەری دەژین و لای ئەوان ناوی تامازغایە. كۆنگرێسی جیهانی ئەمازیغییەكان ساڵی 1998 لە كۆنگرەی دوورگەی كەناری لەسەر ئاڵاكە رێككەوتن بە جۆرێك رەنگی شینەكەی كە دەكەوێتە لای سەرەوەی ئاڵاكە، بە مانای دەریای سپی ناوەڕاست و زەریای ئەتڵەسی دێت. رەنگە سەوزەكەی بە مانای ژینگەی باكوری ئەفریقا دێت كە سەوزەڵان و رەنگە زەردەكەشی كە دەكەوێتە لای خوارەوەی ئاڵاكە بە مانای بیابانی گەورەی ئەفریقا دێت، هەروەها ئەو پیتەی لەسەر ئاڵاكە نووسراوە بە رەنگی سوور كە پیتی (ز) رەنگەكەشی بە مانای بەرگری كردن دێت.
3-زمانی ئەمازیغی
زمانی قسە پێكردنی ئەمازیغییەكان دەچێتەوە سەر خێزانی ئەفرۆئاسیاوییەكان، لە مەغریب وەك دووەم زمانی وڵات ساڵی 2011 بە فەرمی ناسێنراوە و مافی كولتووری و خوێندنیان بە زمانی دایك هەیە. زمانی ئەمازیغییەكان یەكێكە لە زمانە هەرە كۆنەكان كە ململانێی مانەوەی لەگەڵ مێژوودا كردووە، ئەگەر جەزائیریش دانی پێدا بنێت دەبێتە یەكێك لەو زمانانەی لە لەناوچوون دێتە رزگار بوون.
زمانی ئەمازیغییەكان دابەشی سەر چەند شێوە زارێكی جیاواز بوونە، تەنیا لە مەغریب سێ شێوە زار هەیە، هەروەها دەیانی تریش هەن لە وڵاتانی باكوری ئەفریقا.
4-پیتەكانی زمانی ئەمازیغی:
ئەمازیغییەكان پیتی تایبەت بەخۆیان بۆ نووسین هەیە و بە (تیفیناغ) ناسراوە كە جۆرێك لە پیتی لیبی زۆر كۆنە و لەسەر زۆر لە تاشە بەردە گەورەكانی وڵاتانی باكوری ئەفریقا هەڵكەنراوە و دۆزراونەتەوە.
رێكخراوی نێودەوڵەتی بۆ پێوەردانان (ISO-UNICODE) ساڵی 2004 وەك یەكێك لە زمانە جیهانییەكان ناساندنی و مایكرۆسۆفتیش خستیە ناو پرۆگرامی كۆمپیوتەر و ئۆفیس.
5-ئاینییان:
ئەمازیغییەكان وەك زۆر لە گەلانی زوو، رۆژ و مانگیان پەرستووە و هەروەها بە ئاینە میسرییە كۆنەكانیش كاریگەر بوونە، لەوانە خواوەندی ئاموون-یان پەرستووە. دوای هاتنی مەسیحییەت، باوەڕیان پێی هێنا و بەشدار بوون لە بڵاوبوونەوەی ئاینەكە. دواتر كە ئیسلام هات و فتووحاتی ئیسلامی گەیشتە باكوری ئەفریقا زۆرینەیان بوونە ئیسلام.
ئێستە زۆرینەی ئەمازیغییەكان مسوڵمانن و بەشێكیشیان هەیە مەسیحین.
6-بوونەتە پاپا و حوكمی ئیمپراتۆریی رۆمیان كردووە
ئەمازیغییەكان لە رێی كەنیسەوە وەك هەر مەسیحییەكی تر پلەیان بەرز بووەتەوە و گەیشتوون بە قەدیس و پاپا. لەوانە لە مێژووی ئەواندا ناویان هەیە قەدیس گیكتۆری یەكەم و جیلسیوسی یەكەم. جگە لەمە ئەمازیغییەكان حوكمی ئیمپراتۆریی رۆمیشیان كردووە لەو كاتەی لە پڕشنگی دەرەوشانەوەیدا بووە، ئەویش كسبتموس سیلیروس و ماكرینوس و چەندانی تر، بە رەچەڵەك ئەمازیغی بوونە.
7-یەكەم كەس بوونە هەوڵیانداوە بفڕن
ئەگەرچی ئێستە زانست گەیشتووە بە ئاستێك كە پرسی فڕینی مرۆڤی ئاسان كردووە، بەڵام ئەمازیغییەكان یەكەمین كەسانێك بوونە هەوڵی فڕینیان داوە لەسەر دەستی زانای فەلەكناسی و داهێنەری ناودار عەباسی كوڕی فڕناس.
عەباس لە ئەندەلووس لە دایكبووە و لەناو كۆشكی خەلیفەكانی ئەمەوییەكان لە قرتبە ژیاوە، هەوڵیداوە توێژینەوە لەسەر فڕین بكات و هەوێنی كارەكەی لە باڵندەوە وەرگرت و هەڵسا بە دورستكردنی دوو باڵی گەورە.
عەباس ئەگەرچی هەوڵەكەی بە كۆتاهاتنی ژیانی هات كاتێك لەسەر بەرزایییەكی زۆرەوە خۆی هەڵدایە خوارەوە و كۆتا بە ژیانی هات و هەوڵەكەی سەركەوتوو نەبوو، بەڵام تا ئێستەش مێژوو باسی دەكات كە یەكەم هەوڵی مرۆڤایەتی بووە بۆ فڕین بە ئاسمانەوە.