تای خوێنبەربوون، یەكێكە لە نەخۆشییە ڤایرۆسییەكان و بەشی زۆری لە ئاژەڵاندا دەردەكەوێت و بە رێی جیاواز دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ، تا ئێستە لە ئاستی دنیادا چارەسەری بۆ ئەو نەخۆشییە ڤایرۆسە نەدۆزراوەتەوە. هەفتەی رابردوو لە عێراق ئەو تایە بۆ یەكەمجار لە دیوانیە تۆمار كرا و تا ئێستەش زیاتر لە پێنج كەس بەهۆیەوە گیانیان لە دەست داوە. مێژووی یەكەمین تۆماركردنی ئەو نەخۆشییە ڤایرۆسییە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1931 لە وڵاتی كینیا لە كیشوەری ئەفریقا.
بڵاوبوونەوەی لە عێراق
وەزارەتی تەندروستی عێراقی رای گەیاند، یەكەم حاڵەتی تۆماركردنی گیان لەدەستدان بە ڤایرۆسی تای خوێنبەربوون لە رۆژی سێشەمی رابردوو 26ی حوزەیران لە پارێزگای دیوانیەی باشووری عێراق تۆمار كراوە و تا ئێستە زیاتر لە پێنج هاووڵاتی بەو ڤایرۆسەوە گیانیان لە دەست داوە.
سەیف بەدر گوتەبێژی وەزارەتی تەندروستی عێراقی رای گەیاند، بەشێوەی فەرمی دوو حاڵەت لە پارێزگای دیوانیە لە 26ی مانگی رابردوو تۆمار كران دوای ئەوەی پشكنینیان لە تاقیگەی ناوەندی لە بەغدا بۆ ئەنجام درا، دواتر رەوانەی نەخۆشخانە كران و لەوێ یەكێكیان گیانی لە دەست دا.
هاوكات ئەنجوومەنی خۆجێی شارۆكەی شەتڕە لە باكوری زیقاڕ پێنجشەمی رابردوو مردنی یەكەم حاڵەتی تووشبووی بە تای خوێنبەربوون راگەیاند.
عەبدولئەمیر تەعیبان قایمقامی شارۆكەكە بە "
غەد پرێس"ی راگەیاند، دەرئەنجامی تاقیگەی ناوەندی دەریخست ئەو كەسەی لە بەسڕە گیانی لە دەست داوە و خەڵكی شارۆكەكەی ئێمەیە، دووچاری تای خوێنبەربوون بووبوو.
بەگوێرەی هەواڵی میدیاكان، تا ئێستە زیاتر لە پێنج بەهۆی تای خوێنبەربوون گیانیان لە دەست داوە، ئیحسان جەعفەر بەڕێوەبەری گشتیی فەرمانگەی تەندروستی لە وەزارەتی تەندروستی عێراقی قسەی بۆ "
شەفەق نیوز" كردووە، دەڵێ وەزارەتی تەندروستی و كشتوكاڵ دەستیان كردووە بە گرتنەبەری رێكاری پێویست بە هاوكاری ئەمینداریەتی بەغدا و وەزارەتەكانی شارەوانی و لایەنە تەناهییەكانی تر بۆ رێگریكردن لە زیاتر بڵاو نەبوونەوەی ئەو تایە، تەنانەت لەگەڵ رێكخراوی تەندروستی جیهانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە پێوەندیداین، ئەو دەرمانانەش بەكار دەهێنین كە لەسەر ئاستی دنیا كۆدەنگی لەسەرە بە مەبەستی بەرگرتن لە زیاتر بڵاو نەبوونەوەی، چونكە ڤایرۆسەكە تا ئێستە هیچ چارەسەرێكی بۆ نەدۆزراوەتەوە.
بڵاوبوونەوەی لە كوردستان
سەرەتای ئەم هەفتەیە دەنگۆی تۆماركردنی یەكەم حاڵەتی تووشبوون بە تای خوێنبەربوون بڵاو بووەوە، دواتریش وەزارەتی تەندروستی پشتڕاستی زانیارییەكانی كردەوە، بەمەش رۆژی یەكشەمی رابردوو یەكەم حاڵەت بە فەرمی لە كوردستان تۆمار كرا.
د. خاڵس قادر گوتەبێژی وەزارەتی تەندروستی دەڵێت، لیژنەی باڵای كۆنتڕۆڵكردنی نەخۆشییەكە لەسەر ئاستی هەرێم بە سەرۆكایەتی وەزیری تەندروستی راگەیەنرا.
لەبارەی تۆماركردنی حاڵەتەكەش دەڵێ، ئەو حاڵەتەی كە دەستنیشان كراوە تەندروستی جێگیرە و تا ئێستە لەژێر چاودێری تەندروستیدایە.
وەزارەتی تەندروستی روونی دەكاتەوە بودجەیەكی تایبەت بۆ كۆنتڕۆڵكردنی نەخۆشییەكە دابین دەكەن و دڵنیایی دەدات كە مەترسییەكە لەناو خەڵك ئاسایی نییە و تەنیا بە جێبەجێكردنی رێنوێنییە تەندروستییەكان، پاراستنی پاكوخاوێنی و دووربوون لە ئاژەڵی نەخۆش و پێڕەوكردنی رێنوێنییەكانی پزیشكانی ڤێتێرنەری و وەزارەتی كشتوكاڵ، رێگە لە نەخۆشییەكە دەگیرێت
مێژووی هاتنی ئەو نەخۆشییە بۆ عێراق
بەگوێرەی ئامارەكانی رێكخراوی تەندروستی جیهانی و وەزارەتی تەندروستی عێراق، تای خوێنبەربوون نەخۆشییەكە ماوەیەكی زۆرە لە عێراق و ناوچەكەدا هەیە و یەكەم دەركەوتنیشی لە عێراق دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1979 كە بە فەرمی تۆمار كرابێت.
رێكخراوی تەندروستی جیهانی دەڵێ لەو كاتەوە تا ئێستەشی لەگەڵ بێت، ماوە ماوە ئەو نەخۆشییە دەردەكەوێتەوە، وەك لە وڵاتانی دراوسێی عێراقیش دەردەكەوێت بۆیە ناتوانرێت بەوە بگوترێت پەتا.
لای خۆیەوە عەبدولكازم ئەسەدی بەڕێوەبەری تەندروستی دیوانیە لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی رای گەیاند كە دیوانیە بووە بە نیشتمانی تای خوێنبەربوون، بەو پێیەی ساڵی 1997 و 2006یش تای خوێنبەربوون تۆمار كراوە.
تای خوێنبەربوون چییە؟
تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی، چەمكێكی پزیشكییە بۆ جۆرێك لە نەخۆشیی خوێنبەربوون بەكار دەهێنرێت كە بەهۆی ڤایرۆسەوەیە و زۆرجاریش تووشبووەكە دەكوژێت.
بەگوێرەی راپۆرتێكی "
جەزیرە" لەسەر ئەو تایە، دەڵێ هەمیشە ئەو چەمكە لەسەر نەخۆشییە ڤایرۆسییەكانی لمی "تای لاسا، تای جونین و تای ماچوبو" هەروەها ڤایرۆسی بنیاوی "تای قرم، تای كۆنگۆی خوێنبەربوون، تای هانتان و تای دۆڵ" لەگەڵ ڤایرۆسی رەنگ زەرد "تای زەرد و تای مێشوولە و تای ئومسك و نەخۆشی دارستانی كیاسانور"، هەموو ئەو جۆرە ڤایرۆسانە لەو ناوچانە تۆمار كراون و بەناوی ئەو ناوچانەشەوە كراون.
ئەو ڤایرۆسانەی دەبنە هۆی تای خوێنبەربوون، لەوانەی ڤایرۆسی ئیبۆلا كە بەگوێرەی ئامارە نێودەوڵەتییەكان 90%ی ئەوانەی دووچاری ئەو ڤایرۆسە دەبن گیان لە دەست دەدەن.
ئیبۆلا لەرێی دەست لێدان لە گیانداری تووشبوو دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ، بەتایبەت دوای سەربڕینی گیاندارەكە یان خواردنی گۆشتەكەی.
تای مێشوولە
ئەو ڤایرۆسە لە رێی پێوەدانی مێشوولە "پێشكە"ی مێیینە دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ، ئەوانیش چوار جۆریان هەیە " DEN 1 وDEN 2 وDEN 3 و DEN 4"، نیشانەكانی لە ماوەی سێ بۆ 14 رۆژ دەردەكەون.
تای قرم یان كۆنگۆ
قرم ئەو دوورگەیەیە كە دەكەوێتە سنووری دەوڵەتی ئۆكرانیا و ئێستە لەلایەن رووسیاوە داگیر كراوە، هەروەها كۆنگۆ یەكێكە لە وڵاتانی كیشوەری ئەفریقا.
تای قرم یان كۆنگۆ " CCHF" یەكێكە لە بەربڵاوترین تا لە دنیادا كە ڤایرۆسێكە لە رێی خاڵخاڵۆكە یان مێرووی هاوشێوەی ئەو دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ بەتایبەت خاڵخاڵۆكەی چاو شووشەیی، بە یەكێك لە مەترسیدارترین ڤایرۆسەكان دادەنرێت و 10% تا 40%ی ئەوانەی دووچاری نەخۆشی ڤایرۆسی دەبن، بەو ڤایرۆسە گیان لە دەست دەدەن.
تای دۆڵی سەرئێشە
ئەمەش جۆرێكی تری ڤایرۆسی گیاندارییە و لە پێشدا گیانداران تووش دەبن، رەنگە مرۆڤیش دووچاری ببن. ئەو جۆرە نەخۆشییە دەبێتە هۆی زیان گەیاندنی زۆر بە مەڕوماڵات.
تای دۆڵ لە جۆری ڤایرۆسی Phleboviruكە یەكێكە لە پێنج جۆری ڤایرۆسی بونییە Bunyaviridaeو یەكەمجار ساڵی 1931 لە دۆڵێكی بازنەیی لە وڵاتی كینیا دەستنیشان كرا، دوای ئەوەی ژمارەیەكی زۆر مەڕوماڵات بەهۆیەوە گیانیان لە دەست دا.
یەكێك لە نیشانەكانی ئەو تایە ئەگەر مرۆڤ بیگرێت، ئەوا دووچاری سەرئێشییەكی زۆر توند دەبێتەوە.
نەخۆشی ماربۆرگی ڤایرۆسی
بۆ یەكەمجار ساڵی 1967 ئەو نەخۆشییە ئاشكرا بوو لە شاری ماربۆرگ و فڕانكفۆڕت لە ئەڵمانیا و پاشان لە بەلگرادی پایتەختی یۆگسلافیای پێشوو، بەهۆی هاوردەكردنی جۆرێك لە مەیموون لە ئۆگەندا.
خۆپارێزی
دوای بڵاوبوونەوەی تای خوێنبەربوون، فەرمانگەی تەندروستی بەغدا كۆمەڵێك رێنوێنیی راگەیاند بۆ خۆپارێزی لە تووشبوون بەو ڤایرۆسە.
جاسم لەتیف حجامی بەڕێوەبەری گشتیی تەندروستی بەغد- كەرخ، لە بەیاننامەیەكدا كە "
فوڕات نیوز" بڵاوی كردووەتەوە و دەڵێ، ئەو ڤایرۆسە لە گیاندارەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە، واتە لە مەڕوماڵات لە رێی ئەو مێشوولانەی لەسەر پێستی گیاندارەكەن. بۆیە ئەوانەی مەڕوماڵاتیان هەیە پێویستە پەنجەوانەی لاستیكی و دەمامك و كڵاوی پزیشكی و قاچەكانیشیان دابپۆشن لەو كاتەی دەچنە ناو مەڕوماڵاتەكانیان.
ئەو خۆپارێزییە پێویستە لە یەكەكانی ڤێتەنەری و ناو نەخۆشخانەكانیش بەكار بهێنرێت، جگە لەوەی پێویستە ئەو ناوچانە بڕشێنرێن بە دەرمانی تایبەتی لەناوبردنی مێشوولە.
حجامی ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد، گرنگە هەڵمەتێكی هۆشیاری تەندروستی سەرانسەری لە عێراق بەڕێوە بچێت بە تایبەت لە شارەكانی باشووری عێراق.
لە ئاماژەكانی تووشبوون بە تای خوێنبەربوون، دوای چەند رۆژێك لە تووشبوون بەو ڤایرۆسە، ئەوا دووچاری سكچوون دەبێت، هیچ دەرمانێكیش نییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو نەخۆشییە.
زیاتر گوتی "ئەوانەی دووچاری ئەو نەخۆشییە دەبن، 25% تا 90%یان گیان لە دەست دەدەن، بەڵام ئەگەر زوو چارەسەر وەربگرێت، ئەوا 70% چاك دەبنەوە".