جەنگ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكاتە ستالینگرادێكی تر

شارەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پڕاوپڕبوونە لە ململانێی تراژیدی، حەلەب ئەو شارە سوورییەی دەكرێت وەك كورتكراوەی جەنگی ماڵوێرانی سووریا لێی بڕوانرێت، هەرچی رەقە و مووسڵ هەیە بەهۆی رووبەڕوو بوونەوەی داعش رووچوون، شارەكانی بنغازی و تەجسید بەهۆی ئاڵۆزییەكانی لیبیا پارچە پارچە بوونە و عەدەن و تەعز بوونەتە ناوەندی قوڵتربوونەوەی ململانێی یەمەن.

ئێستە ململانێی گەورەكانی لە ناوچەكە بە ئاراستەی شارەكان بەڕێوە دەچن، جەنگێكی مۆدێرن نین، بەڵام شارەكان پڕن لە چالاكیی میلیشیاكان و توندڕۆكان، ئەمەیش خاڵی دەستپێكی بنەڕەتی ململانێیەكی درێژخایەنی دڕندانەیە. ئێستە لە دۆخێكدا دەژین لە جیهاندا كە پێشتر ساڵی 2003، مایك دیفیس شارەزای پلاندانانی سەردەم لەسەر رێچكەی ماركسی، پێشتر هۆشداری لەبارەوە بوو، كاتێك دەڵێ، "شەو دوای شەو، هەلیكۆپتەرەكان زیاتر بە دوای تانكە نەبینراوەكانی دوژمندا دەگەڕێن لە كۆڵانە باریكەكانی گەڕەكە هەژارەكان، ئاگری شەڕەكە ماڵەكان و ئۆتۆمبێلە هەڵاتووەكان دەسووتێنێت، هەموو بەیانییەكیش گەڕەكە هەژارەكان پڕ دەبن لە دەنگی تەقینەوەی خۆكوژەكان تا هەبوونی خۆیان بسەلمێنن".

حودێدە، یەكێكە لە شارۆكە كەناراوییەكان لە یەمەن كە ژمارەی دانیشتووانی 600 هەزار كەس دەبێت، یەكێكی ترە لەو شارانەی زنجیرەی ململانێیە نوێیەكان نزیكن لەوەی پێی بگەن. هێزەكانی یەمەن بە پاڵپشتیی سعوودیە و ئیمارات، دەیانەوێت بەسەر چەكدارە حوسییەكان سەركەوتن تۆمار بكەن، كە حوسییەكان، گرووپێكی میلیشیایی چەكدارن و بە بزووتنەوەی توندڕەوی زەیدی ناسراون و دەستیان بەسەر رووبەرێكی زۆر لە رۆژئاوا و باكوری یەمەن گرتووە. ئەگەرچی رۆژئاواییەكان داوای وەستاندنی شەڕ دەكەن و نەتەوە یەكگرتووەكانیش پێشنیازی ئاگربەستی داوە بە هەردوولا تا شارەكە لە جەنگەكە دوور بخاتەوە، بەڵام هێشتا شارەكە لە ژێر هەڕەشەدایە.

زۆرینەی ململانێیە گەورەكان لە سەتەی بیستەم، ململانێی گوندی بووە، جەنگی ناو شارەكان كەم بوون وەك ئەوەی لە ستالینگراد رووی دا، ئەگەرچی ئەو شارە بنكەی سەرەكی بوو. ماو چی تونگ سەركردەی چینییەكان، یەكێك لە دیارترین سەركردەی دنیا بوو كاتێك داوای كرد شەڕ لە گوندەكانەوە بگوازنەوە ناو شارەكان، چونكە لەناو شارەكاندا چەكدارەكان وەك ماسی ناو ئاو بزر دەبن، ئێستە گۆڕانكاری زۆر رووی داوە، بۆیە لە ناوچەیەكی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاست  كە زۆرنەی گرووپە چەكدارییەكان، گرووپی چەكداری تایفەگەران، زۆر بە ئاسانی تێكەڵ بە خەڵكەكە دەبن و دەتوانن پارەی زیاتر بۆ خەرجییەكانیان دەست بخەن و كارەكانی حكوومەتیش پەك بخەن.

یەكێك لەو وانانەی لەم جەنگانەی ئەمدواییە لێیەوە فێر بووین ئەوەیە كە گرووپە چەكدارەكان هەمیشە هەوڵی ئەوە دەدەن جێگای خۆیان لەو شارانە زیاتر قایم بكەن كە پڕن لە دانیشتووان، بۆیە زۆری خەڵك لەناو شارەكان بووەتە ژێرخانێكی باش كە پشتگیری لەو گرووپە چەكدارییانە دەكات.

گەشەی خێرای دانیشتووان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆركات یەك خوێندنەوە هەڵدەگرێت، ئەویش هۆكارگەلێكی سەرنجراكێشە بۆ یاریزانە چەكدارە سەرەكییەكان چ لەناوەوەی شارەكان بن یان دەرەوە، بەتایبەت هەمیشە حكوومەتەكان بوونێكی لاوازیان هەیە لە دەرەوەی شارەكان، ئەمەیش رێگە بۆ سەرچاوەی ئابووری توندڕۆیی دابین دەكات كە سنووری دەوڵەتەكانیش دەبڕێت.

رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقیا، رووبەڕووی پڕۆسەی بە شاركردنی ناوچەكانی دەوروبەری شار بووەوە بێ ئەوەی هیچ پلانێكی لە پشتەوە بێت، ئەمەیش هاوكات بوو لەگەڵ بەرزبوونەوەی پشكی خەڵكی شارنشین بۆ 60% لە نێوان 1980 تا 2000.

ناوچەكانی دەوروبەری شارەكان كە پڕن لە پشێوی سیاسی و تایفی كاریگەری زۆریان هەبووە بەسەرر ململانێیەكان بە شێوەی تایبەت، بۆ نموونە لە دوای رووخانی رژێمی بەعس میلیشیا شیعەكان توانیان خۆیان لە گەڕەكێكی هەژارنشینی وەك شاری سەدر لە بەغدا جێگیر بكەن، لەوێدا ئاڵنگاریی هێزەكانی ئەمەریكایان كرد، لەوێدا نزیكەی سێ ملیۆن كەس لە دەرەوەی دەسەڵاتی ئەمەریكییەكان دەژیان تا ئەوكاتەی لە جەنگێكی دوو مانگەدا هێزەكانی ئەمەریكا توانیان میلیشیاكانی سوپای مەهدی لە ساڵی 2008 لاواز بكەن.

رووبەڕووبوونەوەكانی ئەمدواییەی جەنگەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەك ئاراستەیان هەبوو، ئەویش تێكدان و خاپووركردنی شارە گەورەكان. حەلەب كە شارێكی بازرگانی و پیشەسازی بوو لە سووریا، بە چوار ساڵ "2012 تا 2016" بەهۆی شەڕی نێوان گرووپە چەكدارە میلیشیاكان لەگەڵ سوپای سووریا، تەختی زەوی كرا، مووسڵ كە داعش كردی بە پایتەختی خەلافەت، هەموو لایەنەكانی شارەكەی لەو جەنگە تێوەگلاند بۆ قەربووكردنەوەی شكستەكانی، هەر لە كەمی شارەزایی جەنگی سەربازی كە ئۆپراسیۆنەكانی سوپای عێراق بە پشتگیری هاوپەیمانان هێرشیان كردە سەر شارەكە، داعش بەرانبەر بە نەبوونی شارەزایی، شارەكەی هەموو مینرێژ كرد، لای راستی شارەكە بە تەواوەتی وێران بووە و هەرچی پرد و پڕۆژەی ژێرخانی هەبوو تەختی كردن.

ناوەندی شارەكان بە دیوێكی تر، ناوچەی قازانجویست بوون بۆ توندڕۆكان، بە جۆرێك كاتێك داعش مووسڵ و رەقەی بە دەستەوە بوو، هەڵسا بە سەپاندنی باج بەسەر خەڵكەكە، تەنانەت پشكێنەریشی دەناردە سەر دوكاندارەكان و ناو بازاڕەكان بۆ وەرگرتنی باجی دەوڵەتی خەلافەت، تەواوی ئەو پارەیەش دەكران بە دۆلار و رەوانەی دەرەوەی عێراق و سووریای دەكردن بۆ كڕینی چەك، ئەمەیش رێگەیەكی ئاسان بوو بۆ دەستخستنی چەك و پشتگیری لە مانەوە.

لە شارێكی وەك حودیدەی یەمەنی پێ دەچێ ژینگەكە لەبار بێت بۆ دووبارەبوونەوەی ململانێیەكی نوێی درێژخایەن كە بەهۆیەوە شارەكە وێران ببێت، ئەگەرچی هاوپەیمانان جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئۆپراسیۆنەكانیان تەنیا ناوەندی شارەكان دەگرێتەوە، كۆمسیۆنی پەنابەرانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانیش پێشبینی دەكات كە ململانێ و شەڕ نزیك لەو ناوچانە رووبدەن كە ژێرخانی شارەكەن، وەك گەڕەكە زیندووەكان و رێگا سەرەكییەكان. تەنانەت پێشبینی دەكرێت ململانێ و شەڕ دەرەوەی شارەكەیش بگرێتەوە كە شارێكی تەواو كشتوكاڵییە و بە پایتەختی كشتوكاڵی و پیشەسازی یەمەنی دادەنرێت، كە بە جولێنەری ئابووری و گەشەسەندنی وڵاتێكی هەژاری وەك یەمەن دێتە هەژماركردن.

هەر لەم چوارچێوەیەدا ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان و شارەزایانی تەناهی لە كۆنگرەی ژنێڤ كە ساڵی رابردوو ئەنجام درا، مەترسی خۆیان نەشاردەوە كە جەنگ دژی شارەكان بووەتە هەڕەشەكی گەورەی گەشەسەندنی نێودەوڵەتی و تەنگژەیەكی گەورەی مرۆیی دەخوڵقێنێت.

كۆنگرەكە كە پەیمانگەی نێودەوڵەتی بۆ توێژینەوەی ستراتیژی و لیژنەی نێودەوڵەتی خاچی سوور رێكیان خستبوو، ئاماژەیان بە كاریگەری و لێكەوتە نا راستەوخۆیەكانی جەنگ كرد بەسەر شارەكان كە خۆی لە دووبارە ئاوەدانكردنەوەی ژێرخانە بنەڕەتییەكان دەبینێتەوە، لەوانە كارگە پیشەسازییەكان و بازاڕی كار و ژێرخانی تەندروستی و وزە و زۆریشی تریش، كۆك بوون لەسەر ئەوەی كاریگەری دووبارە ئاوەدانكردنەوە زۆر زیاتر لەسەر هاووڵاتییانی سڤیل كاریگەری جێ دەهێڵت نەك خودی شەڕەكە.

هەر پێوەند بە ژێرخانی شارەكان، یەكێك لە خاڵەكانی دەرئەنجامی كۆنگرەكە داواكردن بوو لە خۆ بەدوور گرتن لە بەكارهێنانی مادەی تەقێنەرەوە، بەتایبەت لەو ناوچانەی خەڵكێكی زۆری لێ دەژیت، تەنانەت داوای لەلایەنە شەڕكەرەكان، بەتایبەت حكوومەتەكان كرد كە خۆیان بەدوور بگرن لە وێرانكردنی ژێرخانی شارەكان كە پێویستییەكی سەرەكیی خەڵكەكەیە.

نووسینی / ئەنتۆنیۆ سامپانیۆ
سەرچاوە/ رەوابت