لە رۆژی جیهانی هاتوچۆدا.. ساڵانە ملیۆنێك و 250 هەزار كەس دەبنە قوربانی و لە عێراق بكوژی سێیەمە

دوای ئەوەی ساڵی 2008 لە چەندان وڵاتی دنیا یادی قوربانیانی هاتوچۆ كرایەوە وەك ئەرژەنتین، ئوسترالیا، ئۆگەندا، بەڕازیل، باشووری ئەفریقیا، فلیپین، كەنەدا، مەكسیك، نێجیریا، هیندستان، ئەمەریكا، ژاپۆن و زۆرینەی وڵاتانی ئەوروپا، بۆ ئەمەیش ماڵپەڕێكی تایبەت دروستكرا كە تایبەت بوو بە رۆژی جیهانی قوربانیانی هاتوچۆ، نەتەوە یەكگرتووەكان هاتە سەر خەت و هەموو یەكشەمێكی هەفتەی سێیەمی مانگی تشرینی دووەم/ نۆڤێمبەری وەك رۆژی جیهانی قوربانیانی هاتوچۆ دەستنیشان كرد.

ساڵانە لەو رۆژەدا، ئاژانسەكانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان كە دیارترینیان رێكخراوی تەندروستی جیهانی، هەر شەش نووسینگەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان لە كیشوەرەكان، بە هاوبەشی لەگەڵ 180 وڵات، كار دەكەن بۆ باشتركردنی رێگا و بانەكان لە وڵاتان، هەروەها باشتركردنی سەلامەتی هاتوچو لە پاڵ ئەو دوو ئەركەدا ساڵانە ئاماری قوربانیان رادەگەیەنن.

بەپێی راپۆرتی ساڵی 2015، ساڵانە لە دنیادا ملیۆنێك و 250 هەزار هاووڵاتی دەبنە قوربانی رووداوەكانی هاتوچۆ كە زۆرینەی ئەوانەی بە رووداوەكانی هاتوچۆ گیان لە دەست دەدەن یان ئیفلیج دەبن تەمەنیان لەنێوان 15 بۆ 29 ساڵییە. بەشی زۆری ئەوانەی رووبەڕووی رووداوی هاتوچۆ دەبنەوە، شوفێرانی ماتۆڕسكیل یان بارهەڵگری گەورەن، یانیش ئەوانەن لە رێگا خێراكان ئۆتۆمبێل لێ دەخوڕن، ئەگەرچی لە وڵاتانی داهات مامناوەند و خوارووتر تەنیا لە 45%ی ئۆتۆمبێلی جیهانی لێیە، بەڵام 90%ی حاڵەتەكانی مردن لەو وڵاتانە دەرئەنجامی رووداوەكانی هاتوچۆیە.

چاوەڕوان دەكرێت تا ساڵی 2030، هۆكاری سەرەكی مردنی مرۆڤ لە دنیا، ئۆتۆمبێل بێت، ئەمەیش وای كردووە لە ئێستەوە ئامادەكاری و رێوشوێنی لە بەرانبەر بگیردرێتەبەر، جگە لەمە رووداوەكانی هاتوچۆ بە رێژەی 3% زیان لە كۆی داهاتی هەر وڵاتێك دەدات.

كێن ئەوانەی زۆرترین مەترسییان لەسەر هەیە؟

دۆخی ئابووری كۆمەڵایەتی: 90%ی قوربانیانی هاتوچۆ لە وڵاتە هەژارەكانن لە رووی داراییەوە، زۆرترین حاڵەتی مرنیش بەهۆی رووداوی هاتوچۆ لە كیشوەری ئەفریقیا، بەڵام لە وڵاتانی سەرمایە بەرزیش رووداوی هاتوچۆ روودەدن.

تەمەن و جۆری رەگەز: 48%ی ئەوانەی بە رووداوی هاتوچۆ گیان لە دەستدەن تەمەنیان لە نێوان 15 بۆ 44 ساڵی دایە. لەمەیشدا بێگومان رێژەی پیاوان زۆر زیاترە لە هی ژنان، بە جۆرێك 73%ی پیاوانن كە زۆرینەیان تەمەنیان لە خوار 25 ساڵیدایە.

 

هۆكاری سەرەكیی رووداوەكانی هاتوچۆ: لە راپۆرتەكەی  نەتەوە یەكگرتووەكان چەندان هۆكار دەستنیشان كراون كە بەوهۆیەوە رووداوی هاتوچۆ روودەدەن، لەوانە لە پلەی یەكەم خێرا لێخوڕین دێت، بە جۆرێك ئەگەر یەك كیلۆمەتر زیاتر لێبخوڕیت ئەوا بە رێژەی 3% رووداوەكانی هاتوچۆ لە دنیادا زیاتر دەبن.

لە راپۆرتەكەدا ئەوە روونكراوەتەوە ئەگەر رووداوەكانی هاتوچۆ بە خێرایی 50 بۆ 60 كم لە سەعاتێك روو بدەن، ئەوا ئەگەری مردن بەهۆیەوە لە 20%ی دەبێت، ئەگەریش خێراییەكە لە 80 كلیۆمەتر بێت ئەوا ئەگەری مردن بەهۆیەوە دەگاتە 60%.

لێخوڕین لە ژێر كاریگەری خواردنەوە كحولییەكان و حەب و دەرمانەكانی پێوەندار بە نەخۆشی دەروونی، لە راپۆرتەكەدا هاتووە ئەوانە یەكێكن لە هۆكارەكانی زیاتربوونی رووداوەكانی هاتوچۆ. هاوشانی ئەوە نەبەستی كڵاوی سەلامەتی لە ماتۆڕسكیل مەترسی مردن زیاتر دەكات، خۆ ئەگەر كڵاوی سەلامەتی ببەستی ئەوا مەترسی مردن بۆلە 70% بۆ 40% دادەبەزێت.

بێئاگایی لە كاتی لێخوڕینی ئۆتۆمبێل بە یەكێكی تر لە هۆكارەكانی رووداوەكانی هاتوچۆ دەستنیشان كراوە، بە تایبەت كاتێك شوفێرەكە بە مۆبایلەكەی سەرقاڵە، هەر لە راپۆرتەكەدا ئاماژە بەوە دراوە ئەو شوفێرانەی مۆبایل بەكار دەهێنن لە كاتی لێخوڕیندا چوار هێندە مەترسی رووداوی هاتوچۆیان لەسەر هەیە.

خراپیی رێگاوبان، لە راپۆرتەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان خراپی ئەندازەی رێگا و بان بە یەكێكی تر لە هۆكارەكانی رووداوی هاتوچۆ دادەنرێت، ئەگەرچی ئەمە دەكرێت چارەسەر بكرێت بە دەستنیشانكردن و جیاكردنەوەی رێگای هاتوچۆی ماتۆڕسكیل و پایسكل، لەگەڵ بارهەڵگرەكان و ئەوانیشی تریش، رەنگە بەو رێگە چارەیە رووداوەكانی هاتوچۆ بە هۆكاری رێگا و بان كەمتر ببنەوە.

 

خاڵێكی تر پێوەند بەو بابەتە خودی ئۆتۆمبێلەكان خۆیانن، لە راپۆرتەكەدا ئەو خاڵە بە خاڵی یەكلاییكەرەوە باس كراوە، ئەمەیش وای كردووە هەمیشە نەتەوە یەكگرتووەكان هانی كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانی دروستكردنی ئۆتۆمبێل دەدات كە گرنگی زۆر بە سەلامەتی ئۆتۆمبێل بدەن بە تایبەت ئێرباگ و پشتێنی سەلامەتی و توندوتۆڵی و بەهێزی ئۆتۆمبێلەكان لە كاتی بەریەككەوتنی ئۆتۆمبێلەكان.

10 خراپترین وڵات لە ئاستی دنیا

بەپێی راپۆرتە فراوانەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان كە سێیەمین راپۆرتی بوو لە ماوەی 2008 تا 2015، چاوەڕوانیش دەكرێت لە چەند رۆژی داهاتوودا ئاماری 2018 بڵاو بكاتەوە. لە راپۆرتەكەدا لیبیا لە پلەی یەكەمی وڵاتانی دنیا دێت بە جۆرێك لە هەر 100 هەزار كەسێك، ئەوا 73.4%ی بەهۆی رووداوی هاتوچۆوە گیان لە دەست دەدەن. دوای ئەویش تایلاند دێت كە رێژەی مردن بەهۆی رووداوی هاتوچۆ 36.2%، مالاوی بە رێژەی 35%، لیبیریا بە رێژەی 33.7%، كۆنگۆ 33.2%، تەنزانیا 32.9%، كۆماری ئەفریقیای ناوەڕاست 32.4%، ئێران 32.1%، رواندا 32.1% و مۆزەمبیق 31.6%.

هاوكات ریزبەندی باشترین دە وڵات كە كەمترین هاووڵاتییانی بە رووداوی هاتوچۆ گیان لە دەست دەدەن بەگوێرەی راپۆرتەكە، میكرونیزیا كە كۆمەڵە دوورگەیەكە لە زەریای هێمن لەسەر ئاستی دنیا لە پلەی یەكەم دێت كە ساڵانە لە هەر 100 هەزار كەسێك، رێژەی 1.9%ی بەهۆی رووداوی هاتوچۆ گیان لە دەست دەدەن، دوای ئەو سوید دێت بە رێژەی 2.8%، پاشان بەریتانیا 2.9%، كیریباتی كە دوورگەیەكی ترە لە زەریای هێمن بە رێژەی 2.9%، سویسڕا 3.3%، هۆڵەندا 3.4%، ماڵدیڤ 3.5%، دانیمارك 3.5%، سەنگافورە 3.6% و ئیسڕائیل 3.6%.

لە ئاستی وڵاتانی عەرەبیش، عەرەبستانی سعوودیە لە ریزبەندی دووەم دێت پاش لیبیا، لە ریزبەندی 23یەمی دنیا دێت، بە جۆرێك ساڵانە 27.4%ی هاوڵاتیانی بە رووداوی هاتوچۆ گیان لە دەست دەدەن، دواتر ئوردن، سەڵتەنەی عومان، جەزائیر، كوێت، قەتەڕ، میسڕ، ئیمارات و بەحرەین.

پێوەند بە عێراق كە لە راپۆرتەكەی نەتەوەیەكگرتووەكان ئاماژەی پێدراوە، رووداوەكانی هاتوچۆ لە عێراق بكوژی سێیەمە، لە ماوەی 10 ساڵێ‌ رابردوودا زیاتر لە 100 هەزار كەس بەهۆیەوە گیانیان لە دەستداوە، جگە لەمەش زیانە ئابوورییەكەی بە سەدان هەزار دۆلار دەخەملێنرێت.