وەزارەتی بازرگانی بێ ئاگایە لە دروستكردنی دەروازەكە
بەمەبەستی گرنگیدان بە جموجووڵی بازرگانی و گەشتیاری، ساڵی 2014 حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكوومەتی توركیا رەزامەند بوون لەسەر كردنەوەی مەرزێكی سنووری لە شارۆكەی مێرگەسۆر كە 150كم لە هەولێر دوورە. تەنگژەی دارایی چەند ساڵێكە پڕۆژەكەی دواخستووە و ماوەیەكیشە دەست بە جێبەجێكردنی كراوەتەوە و بڕیارە لە داهاتوودا دەروازەكە بە فەرمی بكرێتەوە.
ساڵی 2014 دوای چەند دیدار و كۆبوونەوەیەك، پارێزگاری هەولێر و والی جۆلەمێرگ لە باكوری كوردستان، گەیشتنە رێككەوتن بۆ كردنەوەی مەرزی سێیەمی كوردستان لەگەڵ توركیا كە بە "مەرزی زێتێ" ناسراوە.
رێككەوتنەكە لە نێوان هەردوولا واژوو كرا و بەگوتەی قایمقامی ناوچەكە، بەهۆی شەڕی داعش و دروستبوونی تەنگژەی دارایی، كردنەوەی مەرزەكە دواكەوت، ئێستە كارەكانی گەیشتوونەتە قۆناغی كۆتا و لە ئایندەیەكی نزیكدا دەكرێتەوە .
غەفوور ئەحمەد مەلا قایمقامی مێرگەسۆر، بە"وشە"ی راگەیاند، "پڕۆژەی دەروازەی زێتێ لە سنووری مێرگەسۆر كاركردن تێیدا بەردەوامی هەیە و زۆربەی كارەكان كۆتایان پێ هاتووە.
بەگوتەی قایمقام، دەروازەكە دەروازەیەكی فەرمیی سنوورییە و هاوشێوەی دەروازە فەرمییەكانی تری كوردستانە، بەكردنەوەی ئاسانكاری باش بۆ گەشتیار و هاتوچۆی هاووڵاتییان دروست دەبێت، ئەمە جیا لەوەی لە رووی ئابوورییەوە گرنگی زۆری بۆ هەرێم دەبێت .
مەلا ئاشكرای دەكات، "ماوەی دوو مانگە تیمەكانی چاككردنەوە و پاراستنی رێگەوبانی هەولێر، خەریكی بڕین و بەرینكردنی رێی سەرەكیی دەروازەكەن بە مەودای 13 كیلۆمەتر، ئێستە زیاتر لە 11 كیلۆمەتر كارەكان بەكۆتا هاتوون و دواتر ئاوبەر و فەرشكردنی رێیەكە بەشێوەیەكی باش دروست دەكرێت و لە ماوەیەكی نزیكدا دەكرێتەوە".
"دوای تەواوبوونی رێیەكە، رێكارە یاساییەكانی كردنەوەی دەروازە بە كۆتا دێت و كەمپ و شوێنی راییكردنی كاروباری هاووڵاتییان دروست دەكرێت و فەرمانگە پێوەندیدارەكان دەبێت نوێنەرایەتییان هەبێ وەك پاسپۆرت، گومرگ، نشینگە، پۆلیس و ئاسایش، بۆ ئەم مەبەستە وەزارەتە پێوەندیدارەكان خەریكی خۆڕێكخستنن بۆ دابینكردنی میلاكات و پێداویستییەكان تا لەو دەروازەیە ئیش و كاری هاووڵاتییان رایی بكەن، ئەوكات بەشێوەیەكی فەرمی و لە رێوڕەسمێكدا كردنەوەی دەروازەكە رادەگەیەنن" قایمقامی مێرگەسۆر وای گوت .
بەپێی زانیارییەكان، لە سنووری باكوری كوردستان و توركیا سەرجەم كارەكانی ئەو دەروازەیە بەكۆتا هاتووە، رێگەوبانەكانی دروست كراون و تەواو بوون، كۆمەڵگەی گومرگیش ئامادە كراوە بۆ هاتوچۆ و كردنەوەی دەروازە و چاوەڕێی سنووری باشووری كوردستان دەكەن .
" وشە" بە مەبەستی وەرگرتنی زانیاریی زیاتر پێوەندی كرد بە عەبدولڕەزاق ناوەندەیی بریكاری وەزارەتی بازرگانی حكوومەتی هەرێم، بەڵام بێ ئاگایی خۆی لە كردنەوەی دەروازەكە راگەیاند و بۆ "وشە" گوت، "دوور و نزیك دروستكردن و كردنەوەی دەروازەی سنووری پێوەندی بە ئێمەوە نییە و وەزارەتی دارایی بۆ ئەو بابەتە پێوەندیدارە".
بەگوتەی ئەو "وەزارەتی بازرگانی تەنیا بەرپرسە لە پرۆسە بازرگانییەكە كە ئەویش دوای كردنەوەی هەر دەروازەیەك، كارەكان و سەرپەرشتی كاروباری بازرگانی دەكەوێتە ئەستۆی".
رەمەزان ئەحمەد هاووڵاتییەكی دانیشتووی مێرگەسۆر، بۆ "وشە" دەڵێ، "خەڵكی ناوچەكەمان دڵخۆشن بە دروستكردن و كردنەوەی دەروازەیەكی سنووریی لە دەڤەرەكەمان، چونكە سەرباری ئەوەی ژمارەیەك گوندی ناوچەكە ئاوەدانی بەخۆیانەوە دەبینن، لە هەمانكاتیشدا هەلی كاری جۆراوجۆر بۆ گەنجان و هاووڵاتییانی سنوورەكەمان دروست دەبێت."
زیاتر خستیە ڕوو، لە رووی كۆمەڵایەتیشەوە دانیشتووانی سنووری هەردوولا خزمایەتی نزیكیان هەیە و بەشدارن لە خۆشی و ناخۆشییەكانی یەكتر، ئەم دەروازەیە ئاسانكاریی باش دەكات بۆ هاتوچۆی هەردوولا. هاوكات لەرووی تەناهی و ئاسایشەوە گرنگی خۆی دەبێت، چونكە بەكردنەوەی دەروازەكە ئەو شەڕ و پێكدادانەی لە نێوان توركیا و چەكدارانی پەكەكە هەیە، دوور دەخرێتەوە و تۆپبارانەكان كەمتر دەبنەوە و هاووڵاتییان و پیشەوەرانیش زیانیان پێ ناگات .
لای خۆیەوە شیلان بیبانی شارەزای ئابووری لە كوردستان، بە"وشە"ی راگەیاند، "كردنەوەی دەروازەی سنووریی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ سوودی ئابووری بە كوردستان دەگەیەنێت، هەڵكەوتەی جیۆگرافیای كوردستان كەوتووەتە نێوان چەند وڵاتێكەوە، هاوسنوورە لەگەڵ توركیا و ئێران و سووریا، ئەمەش بووەتە خاڵی بەیەكوەبەستنەوە بۆ هاوردەكردنی شتومەك بۆ عێراق و هەرێمیش لە رێی وشكانی و بەتایبەت دەروازە سنوورییەكانەوە" .
بیبانی پێی وایە لە هەرێمی كوردستان زیاتر هاوردەی شتومەك و پێداویستی دەكرێت بە بەراورد لەگەڵ هەناردە، ئەگەر خاڵە سنوورییەكان زیاتر بكرێن، ئەوا دەبێتە كارئاسانییەكی باش بۆ بازرگان، لە هەمانكاتدا بۆ هاتوچۆی گەشتیار و هاووڵاتی و هەلێكیشە بۆ بووژانەوەی ئابووریی وڵات. هەروەها دەبێتە داهات بۆ ئەو ناوچەیە.
ئەو دەڵێت "گرینگیی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا، تەنیا لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوانیاندا نییە، بەڵكو هەرێمی كوردستان ڕێی هەناردەكردنی توركیایە بۆ عێراق و بەشێك لە هەناردەكردنی ئەو وڵاتە بۆ سووریا، كوێت و ئێران، بۆیە ڕۆڵ و پێگەی هەرێمی كوردستان بۆ ئابووریی توركیا زیاتر بەرچاو دەكات، بەشێوەیەكی گشتی ئەو كاڵایانەی دێتە هەرێمی كوردستانەوە، رێژەی 52٪ی لە رێی توركیاوە دێن لە رێی مەرزی ئیبراهیم خەلیل، هەروەها ٪48 لە كاڵاكانی تر لە رێی مەرزەكانی ئێرانەوە دێنە هەرێم و عێراقەوە".
دڵشاد نامیق فەرەج مامۆستای زانكۆ و ماستەر لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان، بە"وشە"ی راگەیاند، "هەرێمی كوردستان هەمیشە هەوڵی داوە پێوەندییەكی باشی لەگەڵ دراوسێكانیدا هەبێت، هەبوونی دەروازەكانی نێوان هەرێم و وڵاتانی دراوسێ ڕێیەكی گرنگی پەرەپێدانی ئەو پێوەندییەیە، لەبەرئەوەی كوردستان خۆی دەروازەی پێكەوەبەستنی عێراق و توركیایە و لەوێشەوە بەرەو ئەوروپایە، بۆیە زۆر گرنگە هەرێم زیاتر پەرە بەو دەروازانە بدات".
بەپێی یاسا بەركارەكانی عێراق، هەریەك لە حكوومەتی هەرێم و فیدراڵ بەیەكەوە دەروازەكان بەڕێوە دەبەن، ئەمەش هاوئاهەنگی لە نێوان هەردوولا دێنێتە كایەوە.
دڵشاد نامیق دەڵێت، تا ئەو دەروازانە زیاتربن باشترە، چونكە دەبنە دەلاقەیەكی گرنگ بۆ كوردستان كە بتوانێ لەكاتی ناهەمواردا زۆر تەنگاو نەبێت و نەكەوێتە ژێر فشارەوە، ئەگەر یەكێك لەوانە داخرا، سوود لەویتریان وەردەگیرێت، ئەو دەوڵەتانەی تری ئەودیویش بەرژەوەندییان بۆ دروست دەبێت و ناچار دەبن مامەڵەی هاوسەنگ لەگەڵ هەرێم بكەن و ڕێز لە بڕیارەكانی بگرن و وەك نەیار تەماشای نەكەن.
وەك ئەو مامۆستایەی زانكۆ ئاماژەی پێ كرد، لەڕووی فەرهەنگی و نەتەوەییشەوە بەشەكانی كوردستان بەیەكەوە دەبەستێت و وا دەكات تێكەڵی لە نێوان باكور و باشوور پەرە بسێنێ و یەكێتی نەتەوەیی ببووژێتەوە و بەهێز بێت. ئەمانە هەمووی خاڵی گرنگن كە وا دەكەن پێویست بێت لەسەر حكوومەتی هەرێم بایەخی زیاتر بەو دەروازە سنوورییانە بدات و ڕێگەوبان و كارئاسانی پێویست بكات بۆ كردنەوەیان.
توركیا وەك حەڤدەمین ئابووریی دنیا، یەكێكە لە وڵاتانی ئەندامی " G20 "و ئەندامی ڕێكخراوی هاوكاری و گەشەی ئابووری " OECD "یە، ئەندامی رێكخراوی بازرگانیی جیهانی (WTO) یە و یەكێكە لە وڵاتە سەرەكییەكانی رێكخراوی هاوكاریی ئابووری " ECO " لە ساڵانی ڕابردوودا بەتایبەتی پاش 2001 گەشەیەكی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە .
ئەو كاڵایانەی لە ئێرانەوە هاوردە دەكرێن، زیاتر كاڵای پلاستیكی و هەندێك خۆراك و شتی پێویستیی تر دێت، بەڵام لە توركیاوە خۆراك و شتی ئەندازیاریی و كەلوپەلی كارەبایی و بابەتی پێوەست بەو بوارە و هەروەها چەند كەلوپەلێكی تری بیناسازی بەگشتی دێن.
بەپێی ئەو زانیارییانەی لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی حكوومەتی هەرێم دەست "وشە " كەوتووە، هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا یەك مەرزی فەرمی نێودەوڵەتی هەیە كە ئیبراهیم خەلیلە، قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی دەگاتە نزیكەی 10 ملیار دۆلار لە ساڵێكدا. ئەوەشی لە رێی ئێرانەوە دێت نزیكەی شەش ملیار دۆلار دەبێت.
شایانی باسە مەرزە فەرمییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا بریتییە لە ئیبراهیم خەلیل و مەرزی لاوەكیشی سەرزێڕە، لەگەڵ ئێرانیش بریتین لە مەرزەكانی حاجی ئۆمەران، باشماخ، پەروێزخان. هەرچی مەرزە نافەرمییەكان لەگەڵ ئێران، ئەوا ژمارەیان پێنج مەرزە و هەندێك كەلوپەل لەم رێیەوە دێنە ژوورەوە كە كەمن".
مێرگەسۆر/ مورشید برادۆستی