رێبوار بابكەیی: هەرێمی كوردستان لە كایەی دیپلۆماسی و پێوەندیەكانی دەرەوەی زۆر سەركەوتووە

لە ماوەی دواییدا چەندان پرس هاتنە پێشەوە و حكوومەتی هەرێم رووبەڕووی چەندان تەنگژە و پرسی گرنگ بووەوە لەوانە ڤایرۆسی كۆرۆنا و تەنگژەی دارایی و هیتریش، بەڵام حكوومەتی هەرێم توانی بە سەركەوتوویی رووبەڕوویان ببێتەوە، د رێبوار بابكەیی، سەرۆكی لیژنەی پێوەندییەكانی دەرەوە و رەوەندی كورد لە پەرلەمانی كوردستان، لە دیمانەیەكی "وشە"، هەڵسەنگاندن بۆ پێگەی هەرێم و ئاستی حكوومەتی هەرێم و پێوەندییەكانی دەرەوەی دەكات.

ناكرێت هیچ دەسەڵات و گرووپێك لە سەرووی دەستوور و دامەزراوەكانی فەرمی دەوڵەت بن

*دوای چەندان گۆڕانكاری لە ناوچەكە، ئاستی پێگەی هەرێمی كوردستان چۆن دەبینن؟

حكوومەتی هەرێم لە 2005ەوە وەك هەرێمێكی ئیداری لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدراڵی عێراق، قەوارەیەكی ئیداری دەستوورییە، بەڵام لەسەر زەویدا قەوارەیەكە دەتوانێت پێوەندی سیاسی و دیپلۆماسیش دروست بكات، بە پێی بنەماكانی سیستمی فیدرالیزم و بەپێی دەستووری عێراق، حكوومەتی هەرێم بەپێی مادەی 121ی دەستوور، دەتوانێت لە چوارچیبَوەی باڵوێزخانەكانی عێراق ئۆفیس بكاتەوە، بۆ دروستكردنی پێوەندییە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و ئابووری لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە باڵوێزخانەكانیان تیادایە، هاوكات حكوومەتی هەرێم پەنای بۆ میكانیزمێكی تر برد بۆ گرێدان بە ژینگەی دەرەوە لە رێگەی كردنەوەی نوێنەرایەتی خۆی لەو وڵاتانە.

چەند هۆكارێك هەن وایان كردووە هەرێم ببێتە جێی تێڕامانی سیاسی و جیۆسیاسی سەبارەت بە وڵاتانی ناوچەكە و دنیا، لەوانە قەوارەیەكی دەوڵەمەندە بە وزە لە نەوت و گاز، هەڵكەوتەی جوگرافیای هەرێم لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سەقامگیریی سیاسی و تەناهی لە هەرێم بە بەراورد لەگەڵ عێراق كە وای كردووە كە زۆرێك لە نێردە دیپلۆماسییەكان بە شێوەیەكی كاتی بێنە هەولێر، كە نوێنەرایەتی 24 وڵات و ئاژانسەكانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانی تیادایە، جیا لەوانەیش رۆڵی سەركرایەتی كورد، بەتایبەتی سەرۆك بارزانی لە هاوكێشە سیاسییەكانی عێراق و سەقامگیریی سیاسی و تەناهی لە عێراق، هەروەها رۆڵی هەرێم لە پرۆسەی سیاسی لە عێراق، هۆكارێكی تر هێزی پێشمەرگەی كوردستان، بەتایبەتی ئەو رۆڵی بەرانبەر بە داعش هەیبوو، جیا لە بەیەكەوەژیانی لە هەرێم هەیە، هەموو ئەوانە وایان كردووە هەرێم جێگەی بایەخی وڵاتانی دنیا بێت.

هەندێك پرس هەن لەسەر ئاستی ناوچەكە جێی بایەخن و كاریگەریان لەسەر هەرێم هەیە، ئەگەرچی پێوەستن بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام گرنگی پێدانی نێودەوڵەتیان هەیە، وەك ململانێی توركیا و پارتی كرێكارانی كوردستان و هێرشەكانی توركیا بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان، پرسی رۆژئاوای كوردستان ململانێی ئێران و هێزە كوردییەكان كە بوونیان لە باشووری كوردستان هەیە، ئەو پرسانە ئەگەرچی پێوەستە بە دۆزی كورد لەسەر ئاستی هەرچوار پارچەی كوردستان، بە دیوێكی تر پێوەستە بە هاوكێشە نێودەوڵەتییەكان، بەڵام لێكەوتەی هەیە بۆ سەر هەرێم و ئەو پرسانە جێی بایەخی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتین بە گشتی.

ئەو پرسانانە وایان كردووە كە هەرێم ببێتە ناوەندێك بۆ گفتوگۆكردن، یان هەولێر ببێتە ئەو ناوەندە، بۆ باسكردنی ئەو پرسانە و دۆزینەوەی رێگەچارەیەك بۆیان، بۆیە زۆرجار شاندی باڵای دیپلۆماسی وڵاتان بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی ئەو پرسانە سەردانی هەرێمیان كردووە و بۆچوونی سەركردایەتی سیاسی كورد، بەتایبەتی سەرۆك بارزانی وەردەگرن، بەشێوەیەكی گشتی پێوەندییەكانی هەرێم لەگەڵ ئەو وڵاتانە لەسەر بنەمایەكی دروست و بەرژەوەندی هاوبەش دروست بوو، لەوكاتەی هەرێمیش سوودی بینیوە، یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی دیپلۆماسیەتی هەرێمی كوردستان، كە لە هەرێم هەیە و لە عێراق نییە، ئەویش ئەوەیە كە هەرێم هاوسەنگی پاراستووە لە نێوان هێزە نێودەوڵەتییەكان و هەرێمییەكان، بەتایبەتی ململانێكانی ئەمەریكا و ئێران، كە هەرگیز هەرێمی كوردستان نەبووەتە بەشێك لە ململانێكان و سەنگەرێكی لە دژی ئەویتر نەگرتووە.

تایبەتمەندییەكی تری دیپلۆماسەیتی كورد ئەوەیە كە هەرگیز هەوڵی نەداوە دەست بخاتە ناو كاروباری وڵاتانی كە پرسی كوردیان هەیە وەك ئێران و توركیا و سووریا، بەڵكو وەك فاكتەرێكی چارەسەركردنی ئاشتیانە ویستوویەتی رۆڵ بگێڕێت، یان وەك لایەنی سێیەم بۆ چارەسەركردنی ئەو پرسانە، بۆیە ئەمانە جێی بایەخی ئەو وڵاتانە بووە، دەتوانم بڵێم هەرێمی كوردستان تارادەیەكی زۆر باش سەركەوتوو بووە لە كایەی دیپلۆماسی و پێوەندیەكانی دەرەوەی لەسەر ئاستی ناوچەكە و نێودەوڵەتیشەوە.

ئێستە سەردەمی بەجیهانیبوون و سیستمی نوێی جیهانە، حزیش وەك ئۆرگانێكی سیاسی و سیستمەكە، مافی بوونی پێوەندی دیپلۆماسی پێ داوە، بەڵام دروستبوونی پێوەندی دیپلۆماسی نێوان حزبەكان دەبێت بە یاسا رێكخرابێت، دەبێت پێوەندی حزب لەگەڵ حزب هەبێت، بەڵام نابێت پێوەندی جزب لەگەڵ دەوڵەت بێت، بۆ نموونە حزبێك لە باشووری كوردستان دەتوانێت لەگەڵ حزبێكی تر لە ئێران یان توركیا پێوەندی هەبێت و ئەوەیان ئاساییە، بەڵام دروستبوونی پێوەندی لەگەڵ دەوڵەت و حكوومەتەكان، ئەركی دیپلۆماسیەتی حكوومەتە، دوای ئەوە كاتێك حكوومەتێكی هاوبەش پێكدێت، وەك حكوومەتی هەرێم، دابەشكردنی پۆستەكان لەسەر بنەمای حەقبەشی هەڵبژاردن دەبێت.

ئەوەی پێی دەڵێن دیپلۆماسیەتی ناوچەیی و جوگرافی، لە زانستەكانی نێودەوڵەتی و دیپلۆماسی، هیچ بوونێكیان نییە، ئەوانە پێی دەڵێن ئیدارەی ناشەرعی، وەك زۆنەكانی سەوز ز زەرد لە هەرێم باسیان دەكرێت، ئەوانە كۆمەڵە چەمكێكن لە ئەنجامی شەڕی ناوخۆی پارتی و یەكێتی دروست بووە، ئەگەرچی ئێستەیش شوێنەواری هەر ماوەن.

بە مانا راستەقینەكەی ئەوە حكوومەتە پێویستە بە پێوەندی دەرەوە و كایە دیپلۆماسییەكە هەڵبستێت و پێوەندی لەگەڵ حكوومەتی ئەو وڵاتانە دروست بكات، بۆیە داڕشتنی سیاسەت و ستراتیجیەت و دروستكردنی پێوەندی كایەكانی ئابووری و سیاسی، ئەوانە ئەركی حكوومەتن نەوەك حزبەكان، دەبێت بۆ لەمەودوا هەوڵ بۆ ئەوە بدەین كە دەسەڵات لە هەرێم بە دامەزراوەیی بكرێت و دەسەڵاتی گرووپەكان نەمێنێت، دەسەڵاتێكی فەرمی گشتگیر لە هەرێم هەبێت.

بۆ نموونە حكوومەت بڕیارێك دەدات، پێویستە لە زاخۆوە تا گەرمیان و سلێمانی جێبەجێ بكرێت، نەوك گرووپێكی فەرمانڕەوا و قەڵەمڕۆ لە شوێنێك هەبێت كێشە بۆ ئەو بڕیارنە دروست بكات، ئەوەیە دەوڵەتداری راستەقینە لەسەر بنەمای مەدەنیەت و دەستوور، ئەوەیە دیموكراسیەتی راستەقینە، بۆیە ناكرێ گرووپێكی سیاسی كودەتا بكات بەسەر مەشروعیەتی دەستووری، دامەزراوەكان شەرعیەتی دەستووریان هەیە.

 ئەوەی لە زینی وەرتێ رووی دا، خەڵكێك لێرە و لەوێ و هەندێك گرووپی سیاسی بابەتەكەیان گەورە كردووە، ئەوان دەیانەوێ كودەتا بەسەر شەرعیەتی دامەزراوەیی لە هەرێم بكەن، كە شەرعیەتێكی دەستووریان هەیە، هێزی پێشمەرگەی سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە، بە بڕیاری وەزارەت و حكوومەت دەبردرێتە شوێنێك بۆ دابینكردنی ئاسایشی هاووڵاتییان لەو ناوچە، بەڵام لەولاوە گرووپێكی سیاسی دەیەوێت كێشە دروست بكات و داوا دەكات ئەم هێزە بكشێتەوە و ئەو ناوچەیە سەر بە زۆنی سەوزە، ئەوە خۆی لەخۆیدا كودەتایە بەسەر شەرعیەت و حكوومەتێك كە خودی ئەو گرووپە سیاسییە تیایدا بەشداری كردووە.

 ئەوە كودەتایە و پێویستە خەڵك بزانێت كە ئەو گرووپە سیاسییە، جا پارتی یان یەكێتی بێت، كایەی فەرمانڕەوایی پێویستە لەسەر بنەمای دەستوور بێت، هیچ دەسەڵات و گرووپێكیش ناكرێت لە سەرووی دەستوور و دامەزراوەكانی فەرمی دەوڵەت بێت، دەبێت هەموومان ملكەچی دەستوور و بڕیاری فەرمی حكوومەت بین، بەتایبەتی لەو بابەتانەی پێوەستن بە بەرژەوەندی گشتی و ئاسایشی نەتەوەیی.