پرسی گەندەڵی لە عێراق بووەتە پرسێكی زۆر زەق و وای لێ هاتووە بە ئاشكرا لەسەر شاشەكانی تەلەڤزیۆن باسیان بكرێت، بێ ئەوەی كەس بتوانێت نكووڵیان لێ بكات، لەوكاتەی عێراق یەكێكە لە دەوڵەمەندترین وڵاتانی دنیا، ئێستە دانەوەی قەرز و كورتهێنان زۆرینەی بودجەكەی پێكدێنن، شارەزایەكی یاسای عێراق تیشك دەخاتە سەر رۆڵی یاساكانی عێراق لە نەهێشتنی گەندەڵیدا و سیاسەتوان و لایە سیاسییەكان بە هۆكاری سەرەكیی كۆنترۆڵ نەكردنی دەزانێت.
كێشە لە یاساكان نییە، كێشە لە جێبەجێكردن و سیاسەتوانانە
بەپێی راپۆرتەكان لە عێراق چەندان دەروازەی گەندەڵی هەن، لەوانە مەزادی دراوی بیانی بانكی ناوەندی عێراق كە حزب و لایەنە سیاسییەكان لە رێگەی بانك و كۆمپانیاكانیان، سوود لەو مەزادە دەبینن و سپیكردنەوەی پارەیشی تیادا روو دەكات، ماجیدە تەمیمی، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بەمدواییە لە دیدارێكی تەلەڤزیۆنیدا روونی كردەوە، مەزادی بانكی ناوەندی هۆكارێكە بۆ گەیشتنی پارە بە دەستی تیرۆریستان و بەشێكیتریشی بۆ دەستی هێزە سیاسییەكان، بە گشتی پارەكەی بۆ چوار شوێن دەچێت، بەشێك لە فەرمانبەرانی بانكی ناوەندی، بەشێكی بۆ حزبەكان و بەشێكی تریشی بۆ بازرگانان و چوارەمیش بۆ پاڵپشتیكردنی تیرۆ، كە بەپێی قسەی شارەزا و چاودێرانی عێراقی، لە ماوەی 15 ساڵی رابردوو زیاتر لە 300 ملیار دۆلار لەو مەزادە فرۆشراوە.
ئەو پەرلەمانتارە باسی پشێوییەكی گەورە لە دانانی بودجەكانی عێراق و رێكخستنی خەرجی و داهاتەكانی دەكات، بە شێوەیەك لە 2003ەوە تا كۆتایی 2019، نزیكەی 70 ملیار دۆلار كورتهێنان هەیە، جیا لەوە لە 2012ەوە 35 ملیار دۆلار بە كۆمپانیاكان لە چوارچێوەی مۆڵەتی پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكان دراوە و هیچیش نەكراوە، هەروەها دەركەوتووە 90%ی داهاتی دەروازە سنوورییەكانی عێراق دەچێتە گیرفانی گەندەڵكارانەوە، كە لە رووی سیاسییەوە پارێزراون.
لەبارەی گەندەڵی لە موڵكوماڵەكانی حكوومەت، تەمیمی روونی كردەوە، تا ئێستە دەوڵەت بە ژمارەی تەواوی موڵكوماڵەكانی نازانێت، كە ژمارەیەكیان بە نووسراوی ساختە دزراون و ژمارەیان 174 هەزارە كە خاوەنداریەتیان بۆ تایبەت گوازراوەتەوە، جیا لەوە تۆماری ونبوویش هەیە كە هەریەكەیان 300-400 موڵكی تیادا تۆمار كراوە.
تارق حەرب، شارەزای یاسایی عێراقی لەوبارەوە بۆ "وشە"، ئاماژەی كرد، یاساكانی عێراق سەبارەت بە نەهێشتنی گەندەڵی دارایی و كارگێڕی زۆرن، ئەو یاسایانەی داوای دەستپاكی دەكەن، ئەوان داوا لە هەر فەرمانبەرێكی حكوومەت دەكەن دەسەڵاتەكانی بەخراپی بەكارنەهێنێت، دەسەڵاتەكانی لەو پلەی هەیەتی سوودی كەسی لێ نەبینێت، هەر لە دەستووری عێراق و یاسای سزاكان و یاسای دەستپاكی و هەموو یاساكانی تر، كێشەكە لە جێبەجێكردنی یاساكانە وەك خۆی.
زیاتر گوتی، سزاكان لەو یاسایانە رەنگە بگاتە ئاستی لەداردان، و زۆرێكیان گرتنی تا هەتاییان تیادایە، بەڵام گرنگییەكی جێبەجێكردنیانە، هەروەها ئەوانەیشی یاساكە جێبەجێ دەكەن، یان بەرتیلخۆرن وەیا دەبەنگ، بۆ نموونە لە وەرگرتنی كرێی چەندان شوێن، پارەیەكی زۆر كەم دیاری كراوە، لێرە ئەوەی جێبەجێی كردووە یان بەرتیلی وەرگرتووە وەیا دەبەنگ و نەزانە، بۆ نموونە كەسێكی بەغدایی كە خاوەنی 126 موڵك بووە، ئێستە یەك موڵكیشی بەناو نەماوە، ئەوانە هەمووی گەندەڵین، بۆیە چەندان موڵك كڕین و فرۆشتنی پێوە دەكرێت و خاوەنەكەیشی ئاگەدار نییە، جا لە موڵكەكانی رژێمی پێشوو بگرە، هەمووی بردرا و پڕۆژەكانی دەوڵەت دەبردرێت.
حەرب دووپاتی كردەوە، بۆیە یاساكان تەواون و كێشەیان نییە و سزای باشی تیادایە، بەڵام پێویستیان بە بەڵگە و جێبەجێكردنە، هۆكاری گەندەڵی سیاسییە و سیاسەتوانان هۆكاری گەندەڵین، ئەوان یاسای وا دەردەكەن كە رێخۆشكەرن بۆ گەندەڵی، بۆ نموونە یاسای وەبەرهێنان، لە هەموو دنیا وەبەرهێنەر ئەو كەسەیە پارەی هەیە و بەكاری دێنێت، لای ئێمە وەبەرهێنەر پارەی نییە و پارچەیەك زەوی پێ دەدرێت، لە یاسای وەبەرهێنانیش هاتووە، قەرزی پێ بدەن، واتە پێویستە بانكەكان قەرز بەو وەبەرهێنەرە بدەن، ئەو یاسایانە كێ دەری دەكات جگە لە سیاسییەكان نەبێت، بۆیە ئەگەر سیاسەتوانان راست بن، هەموو وڵات راست دەبێت و ئەوان سەرەكەن، ئەوان رۆڵی گەورەیان هەیە و زۆرینەیان لەسەر ئەو بابەتە دەژین.
شەو شارەزایە یاساییە روونی كردەوە، سەبارەت بە بەشێك لە پەرلەمانتاران، ئەوان بەرژەوەندییەكی زۆریان هەیە، بۆ نموونە كاتێك یاسای لێبوردن بۆ تێوەگلاوان لە گەندەڵی دەردەچێت، رەنگە بۆ بەرژەوەندی تایبەت ئەو یاسایە دەربكرێت، چۆن بەڕێوەبەرێكی گشتی كە بە تۆمەتی ساختە و گەندڵی گیراوە، لێبوردن دەیگرێتەوە ئەگەر بۆ بەرژەوەندی لایەنێكی دیاریكراو یان كەسێكی دیاریكراو كار نەكات.