رۆشنبیریی ناسنامەی هەرە دیاری كۆمەڵگەكانە، كاتێك باس لە كۆمەڵگەیەك دەكرێت، بەرزترین وەسفێك بۆ ئەو كۆمەڵگەیە دیاریكردنی ئاستی رۆشنبیرییە، ئەوەش بەندە بەڕێژەی خوێندنەوە. هیچ كۆمەڵگەیەك بەبێ خوێندنەوە پێی ناگوترێ كۆمەڵگەیەكی رۆشنبیر، بۆیە هەر كۆمەڵگەیەك رێژەی خوێندنەوەی تێدا كەم بوو، ئاستی رۆشنبیری ئەو كۆمەڵگەیە بە لاواز دادەنرێت، لێرەدا تیراژی كتێبەكان رۆڵی سەرەكی دەبینن لە دیاریكردنی ئەو رێژەیە، هەروەها سەردانی كتێبخانە گشتییەكان، ساڵانە چەند كەس دەچن بۆ كتێبخانەكان كتێب وەردەگرن بۆ خوێندنەوە.
ئەگەر ئاوڕێك لە رابردوو بدەینەوە، دەزانین چۆن بووین و ئێستەیش چۆنین، ئەگەر بەراوردێكی سەرپێی بكەین لە نێوان ئێستە و رابردوو، ئامارەكان مەترسیدارن.
كورد مێژوویەكی زۆر درێژی نییە لەگەڵ خوێندنەوەی گۆڤار و رۆژنامەی كوردی، ئەگەر ئاوڕێك لە مێژوو بدەینەوە تازە لە سەدەیەك تێدەپەڕێت، "تێگەیشتنی ڕاستی" یەكێكە لەو رۆژنامانەی مێژووی دەرچوونی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1918 لە "بەغدا" بڵاو كراوەتەوە، دواتر وردە وردە رۆژنامە و گۆڤاری كوردی لە شارەكانی تر چاپ و بڵاو كرانەوە، ئەو سەردەمەی رۆژنامە و گۆڤار دەهاتنە وەشان، خەڵك زۆر بە شەوقەوە چاوەڕوان بوونە تا بەدەستیان گەیشتووە.
سەرەتای خوێندەواری كورد بە گشتی كەسانی سەربە تەكیە و خانەقا و مزگەوتەكان خوێندەوار بوون، "محەمەدی مەلا كەریم" لە بواری ئەزموونی خوێندنەوەی خۆی لەگەڵ گۆڤار و رۆژنامەكان دەڵێت: ئەو رۆژانەی رۆژنامە و گۆڤار بۆ خانەقای بیارە دەهێنران، من لە پێشدا لە قەتارچییەكانم وەردەگرت، خۆم دەمخوێندنەوە، پاشان دەمبردن بۆ حوجرەی شێخ.
دواتر وردە وردە خوێنەری گۆڤار و رۆژنامەكان بەشێوەیەكی بەرچاو زیاد دەكات، بۆیە ئەگەر سەیری تیراژی گۆڤارەكان بكەین ژمارەیەكی زۆری لێ چاپ كراوە، "گۆڤاری كۆڕی زانیاری كورد" ئەو گۆڤارە بە یەكێك لە گۆڤارە هەر گرنگەكانی كوردی دادەنرێت، ئەو بابەتانەی لەو گۆڤارە بڵاو كراونەتەوە بابەتی بە پێزن. گۆڤارەكە دەزگەیەكی وەك كۆڕی زانیاری دەری دەكرد، بابەتەكانی بەشی زۆری تایبەت بووە بە زمان و ئەدەب و مێژووی كوردی، بەڵام لێكۆڵینەوەی درێژن.
ئەو گۆڤارە تیراژی هەر ژمارەیەكی چوار هەزار دانە بووە، ئەو ژمارەیە كەم نییە بۆ گۆڤارێكی ساڵانی حەفتاكان، كە كورد رێژەی خوێندەواری ئەوەندە زۆر نەبوو، هەرچەندە بە زمانی عەرەبی تێدا بڵاو دەكرایەوە، بەڵام زۆربەی بابەتەكانی بە زمانی كوردی بوون، بەڵام تیراژی گۆڤار و كتێبە كوردییەكان بەڵگەن كە كورد ئەو سەردەم خوێنەری زۆرتر بووە. ئەمە بە بەراوردیش لەگەڵ ئەو رێژە كەمەی دانیشتوانی كورد.
گۆڤارەكانی وەك "كاروان" و "رۆشنبیری نوێ" و "رەنگین" دەردەچوون، ئەو كەسانەی خوێنەری ئەو گۆڤارانە بوونە، مانگانە ناوی خۆیان تۆمار دەكرد، بۆ ئەوەی ژمارەیان بۆ هەڵگیرێت. مستەفا نەریمان لە كتێبی "بیرەوەرییەكانی ژیانم" لەیارەی گۆڤاری "رەنگین" دەڵێت، "یەكەم ژمارەی پێنج هەزار دانەی لێ چاپ كرا و بە ماوەی هەفتەیەك تەواو بوو، بۆ ژمارە دوو 10 هەزار دانەی لێ چاپ كرا، ژمارە (3)ی گەیشتە 20 هەزار دانە، ژمارە (7) گەیشتە 35 هەزار دانە. ئەگەر كاربەدەستانی ئەو كاتی حكوومەتی عێراقی رێیان بدایە 50 هەزار دانەی لێ چاپ دەكرا، هەموو ئەو ژمارانە خرانە بازاڕ، هیچ دانەیەكی لێ نەگەڕاوەتەوە بۆ بارەگەی گۆڤارەكە".
ئەوەش دەرخەری ئەو راستییەیە كە ئاستی خوێندنەوە ئەوكات زۆر لە پێش ئێستە بوو، ئەو كەسانەی خوێنەر بوون، خەمی بەرزكردنەوەی ئاستی خۆیان بووە، بۆیە بە پەرۆشەوە چاوەڕوانی دەرچوونی رۆژنامە و گۆڤارەكان بوونە.
ئەگەر نموونەی هەندێك لەو كتێبانە وەربگرین ئەو سەردەم بڵاو كرابوونەوە، دەبینین ژمارەیەكی بەرچاویان لێ چاپ كراوە، ئەمانە چەند نموونەیەكن لە تیراژی ئەو كتێبانە "دیوانی نالی" بە شەرحی "مەلا عەبدولكەریمی مودەریس"، چاپی یەكەمی ساڵی 1976 دوو هەزار دانە چاپ كراوە. كتێبی "نالی لە دەفتەری نەمریدا" د. مارف خەزنەدار ساڵی 1981 پێنج هەزار دانەی لێ چاپ كراوە. كتێبی "ژیانی ئافرەتی كورد" نووسینی هێنی هارڵۆد هاسن، وەرگێڕانی "عەزیز گەردی" چاپی یەكەمی ساڵی 1983 پێنج هەزار دانەی لێ چاپ كراوە.
بەشێك لەو كتێبانە بە ماوەیەكی كەم لە بازاڕ نەماون، دواتر دووبارە چاپ كرابوونەوە.
خوێنەرانی ئەو سەردەم بە پەرۆشەوە چاوەڕوانی دەرچوونی كتێبێكی تازەیان دەكرد، زۆر جاریش هەبووە هەندێك كتێب كە دەستیان نەكەوتووە، ئەوانەی خەتیان خۆش بووە بەدەست نووسیویانەتەوە، یان كتێبەكەیان وەرگرتووە بە كەمترین ماوە خوێندوویانەتەوە، پاشان داویانە بە خوێنەرێكی تر.
هەندێك جار خوێنەران بە ناچاری لەپێناو پەیداكردنی كتێبێك چوونەتە شارێكی تر تەنیا بۆ ئەوەی دەست بكەوێت.
دۆخی ئێستە بە بەراورد بەو سەردەم دۆخێكی زۆر مەترسیدارە، خوێندنەوە بە جارێك پاشەكشەی كردووە، ئەوانەی دەخوێننەوە بە پەنجەی دەست دێنە ژماردن، بەشی زۆریشی ئەوەی دەخوێنێتەوە زۆرجار بۆ هەندێك كتێب دەكەونە ژێر كاریگەری "سۆشیال میدیا".
باشترین كتێب ئێستە چاپ بكرێت، ئەگەر تیراژی هەزار دانە بێت، زۆر بە ئەستەم بە ساڵێك دەگاتە لای خوێنەر، جگە لە هەندێك كتێب كە ئەوانیش بەشی زۆری ئەوانەی دەیكڕن، كەوتوونەتە ژێر كاریگەری دیوە عاتفییەكەی.
نووسەرێكی وەك "فایق سەعید" كە كتێبەكانی لە بواری پەروەردە بە كتێبی زۆر ناوازە دادەنرێت، كاتێك كتێبێك چاپ دەكات، چەند ساڵێك كتێبەكەی لە بازاڕ دەمێنێتەوە، دوایینی ئەمساڵ 2019 كەوتە بازاڕ، كتێبی" دیداكتیك"، كە باس لە مۆدێلە تازەكانی وانەگوتنەوە دەكات، ئەو كتێبە ئەگەر تەنیا سەدا یەكی مامۆستایانی قوتابخەكان بیانكڕیایە، دوای چەند رۆژێكی كەم لە بازاڕ نەدەما، بەڵام سەیر دەكەی ئەو كتێبە تا چەند ساڵی تریش لە بازاڕ هەر دەمێنێت، كتێبە زمانەوانییەكان، فەلسەفییەكان، بوارەكانی كۆمەڵناسی و دەرونناسی و مێژوو بوارەكانی تر، هیچ جیاوازیان نییە و هەر كتێبێك كاریگەری گەورەی هەبێت لەسەر بیركردنەوەی تاك، فرۆشی لاوازە.
ئەو كتێبانەیشی كە لە بازاڕ دەفرۆشێن، دوو جۆر كتێبن كە ناتوانێ خوێنەر بكاتە تاكێكی رۆشنبیر.
یەكەم: تا ئێستە كتێبەكانی "بەختیار عەلی" بە پڕفرۆشترین كتێب دادەنرێن، ئەویش بەشی زۆری نووسینەكانی رۆمانە، جیا لەوەی كتێبی نووسەرێك بە تەنیا ناتوانێ تاكێكی رۆشنبیر دروست بكات.
دووەم: هەندێك كتێب هەن جگە لە كۆمەڵێك قسەی بێ بنەما هیچ سوودێكی تری نییە، یەكێك لەو كتێبانە بەناوی "نوكتەكانی ئەحۆل" لە سێ بەش پێك هاتووە، من تا چاپی دوازدە‌یەمم دیوە، كاتێك مرۆڤ سەیری ئەم تیراژە زۆرە دەكات بۆ كتێبێك كە هیچ بنەمایەكی مەعریفی تێدا نییە، تووشی شۆك دەبیت.
هەروەها "خەوننامە" یەكێكی ترە لە پڕفرۆشترین كتێبەكان، كتێب گەلێكی لەو جۆرە كە هیچ زیادەیەك ناخەنە سەر بیركردنەوەی تاكی خوێنەر.
ئەگەر سەیری رۆژنامە و گۆڤارەكانیش بكەین، ئێستە فرۆشیان لەوپەڕی لاوازیدایە، بەشی زۆری رۆژنامەكان رێژەیەكی كەمیان لێ دەفرۆشێت.
ئەگەر پێشمان وابێت، خەڵك ئەو رۆژنامانە لە ماڵپەڕەكان دەخوێننەوە، ئەوا دیسان بەهەڵەدا چووین، بە بەراورد بەو هەموو خوێندەوارە، ژمارەی سەردانیكەرانی رۆژنامەكان، یان ئەو بابەتانەی لە رۆژنامەكان بڵاو كرانەوە، زۆر كەمن. بەڵام ئەگەر سەیری هەندێك شتی تر دەكەی كە هیچ زیادەیەك ناخاتە سەر خەرمانی بیركردنەوەی مرۆڤ، هەزار ئەوەندەی بابەتێكی زۆرباشی نووسەرێك سەیر كراوە كە لە رۆژنامەیەك یان گۆڤارێك بڵاوی كردووەتەوە.
ئەو مێژووەی سەرەوە ئەوەمان پێ دەڵێت كە كۆمەڵگەی كوردی لە رووی گرنگیدانی بە مەعریفە زۆر دواكەوتووە، ئەگەر پێشمان وابێت ژمارەی رۆژنامە و گۆڤارەكان بە بەراورد بەو سەردەمە زۆرە، ئەوا دەتوانین بڵێین ئەگەر خێرایی فرۆشتن و تیراژ ژمارەی خوێندەوارانی كورد لەو سەردەم بەراورد بكەین بە ئێستە، ئەوا تیراژ و فرۆشتنی ئەو سەردەم رێژەكەی زۆر لە ئێستە زیاتر بووە. لە كاتێكدا ژمارەی كورد كەمتر بووە.