یەكێك لە توخمە سەرەكییەكانی رۆمان، لە پاڵ گێڕانەوە و وەسف و شوێن و كات، زمانە. چونكە ئیشی ڕۆماننووس لە رێی زمانەوەیە. ئێمە لە رێی زمانەوە هزری نووسین بەیان دەكەین، لە رێی زمانەوە مانیڤێستی كارەكتەرەكان دەكەین. زمان لە نووسیندا هەمان ئەو زمانە نییە كە رۆڵێكی ڕووتی هەبێت، بۆیە زمانیش رۆڵی كارا دەبینێـت لە پرۆسەی رۆماننووسین. هەموو كردە ئێستاتیكییەكانی دەق لە رێی زمانەوە دەڕژێنە ناو هزری خوێنەرەوە. ئەوەی وەك ئامرازی سەرەكی دەق دەبینرێت، زمانە. كەواتە دەقی نووسراو بەشێوە گشتییەكەی ئیشكردنە لەناو زماندا. واتە ئیشكردنی زمانە لەناو زماندا.
هەموو ئەوانەی باسمكردن لەڕێی زمانەوە نمایش دەكرێت و نیشان دەدرێت. كەواتە دەق ئیشكردنە لەناو زمانی نووسیندا، ئیشكردن لەسەر چڕكردنەوەی زمانی رۆژانە، ئیشكردنە لەسەر تێكشكاندنی زمانی باوی رۆژانە. ئیشكردنی هونەری زمانە، لەناو هونەرەكانی تری نووسینی دەقدا. كەواتە بوونی خودایش پێویستی بە زمانە، جا ئەم زمانە زمانی قورئان بێت یان زمانی ئینجیل و تەورات. هەم پەیامی نووسەر و هەمیش پەیامی خودا لە رێی زمانەوە خۆیان بەیان دەكەن.
ئاخر ئەگەر زمان لە رێی گێڕانەوە تێكستێكی سادە بكاتە دەقێكی هونەری جوان، ئایا رۆمان زمان نییە؟ ئایا رۆمان زمانێكی تۆكمەی گێڕانەوەی ناوێت؟ ئایا وشەی (خۆڕسك) لەناو رۆماندا، دەكرێت ببێتە هۆی خۆڕسكبوونی رۆمان؟ یاخۆ ئایا دەقی خۆڕسك بوونی هەیە؟ ئایا دەق لە خۆیەوە دێتە بوون؟
بۆ ئەو پرسیارانەیش پێویستە خوێنەری بیركەرەوە یان دەشێت بنووسین: ڕەخنەگری هۆشیار بەر لە دەستكردن بە خوێندنەوەی كتێبێك بڕیار نەدات، تا ئاراستەیەكی هزری ئامادەكراو بۆ كتێبەكە دیاری نەكات، چونكە لەو كاتەدا هیچ بەهایەك نە بۆ دەقی نووسراو دەمێنێتەوە، نە هیچ بەهایەكیش بۆ كەسی وەرگر /خوێنەر/ رەخنەگر. ئەمجۆرە لە وەرگر وەك راوچی دێنە بەرچاو، چونكە هەموو هەوڵێكیان ئەوەیە بەو ئاراستەیەدا كتێبەكە بخوێننەوە كە ئەوان مەبەستیانە. بۆیە لە ئێستەی رەخنەی ئەدەبی كوردیدا دەبینین زۆر لە رەخنەنووسەكان تووشی ئەمجۆرە خوێندنەوەیە و جۆرێك لە نووسین بوونەتەوە و سەرەتا بڕیاری ئەوەیان داوە چەند سەرنجێكی (هەر دەبێت) هەبێت بنووسێت. وەك ئەوەی دەگوترێت و گوتراوە و بووەتە باو لە ناوەندی رۆشنبیریی كوردیدا، "تۆ پێم بڵێ هاوڕێی كام نووسەر و كام ڕەخنەنووسیت، تا پێت بڵێم چۆن لەبارەتەوە دەنووسرێت".
ئەو جۆرە نووسەرانە چونكە بڕیاری رەخنەگرتنی پێشوەختە دەدەن و لە سەرەتای خوێندنەوەی كتێبەكەدا خۆیان ئامادە كردووە، پێیان وایە تاریك و روونی بەیانی دنیا رەنگی خۆڵەمێشییە، نەك ڕەساسی. ئاخر لە ئیستاتیكای نووسیندا هونەری ڕەوانبێژی رۆڵی زۆر دەبینێت، چونكە هونەری نووسین جیایە لە ژیانی واقیعی. دنیای نووسین هەمان ئەو دنیایە نییە كە تێیدا دەژین. بۆ نموونە، شاعیری گەورەی كورد (نالی) لە دێڕە شیعرێكدا نووسیویەتی: "لە خەوفی تەڵعەتی، رۆژ هەروەك شێت/ بەڕوو زەردی هەڵات و كەوتە كێوان". لەم دێڕەی (نالی)دا ئەگەر بە پێوەری ڕەخنەنووس بێت، چۆن دەبێت رۆژ لە خەوفی تەڵعەتی بكەوێتە كێوان! ئەمە هونەری (جوانی بایس)ـە و هەموو ئەوانەیش لەپێناوی هونەری ئیستاتیكای دەقن.
كاتێك منی نووسەر لە دەقێكدا دەنووسم: "دەبوو درۆیەكی وەها بكەم" ڕۆمانی خوێنەری (تارمایی). سەرنجی ڕەخنەنووسێك زۆر سەیرە، كاتێك نووسیویەتی: (ئایا ڕاستە لە رۆماندا خەڵك فێری درۆكردن بكەین؟). رۆماننووس (هارۆكی مۆراكامی) لە نووسینێكدا دەڵێت: "كە رۆماننووس درۆی گەورە دەچنێت، واتە ئەوكاتەی كە دەبێ كۆمەڵە رووداوێكی خەیاڵی وا دابڕێژێتەوە بۆ شوێنێكی تازە و تیشكێكی نوێشی دەخاتە سەر". ئاخر چونكە لای نووسەر رۆمان بریتییە لە واقیعی ژیان و ژیانبینین وەك خۆی، درۆگوتنی كارەكتەرێكی لەلا جێی سەرنجە.
ئەمانەی نووسیومن، زۆر بە كورتین بۆ ئەو جۆرە ڕەخنەنووسانە و یەكێك لە پەیامەكانیش ئەوەیە خوێنەران وەبەر ئەو رۆشناییە بكەون و هۆشیارانە هزری ئەو جۆرە نووسینانە بناسن. هەڵبەت ئەوانەی منیش نووسیومن، تەنیا ڕۆشنایی و دەلاقەی ڕوانینن و لەوەوە تێنەپەڕیوم. ئەگەرنا هەر خاڵە و دەتوانرێت هەڵوەستەی زۆر زیاتری لەسەر بكەین. بۆیە دەبێ ڕەخنەنووس بۆ خوێندنەوەی هەر كتێبێك و ڕاڤەكردنی هەر دەقێكی ئەدەبی، بڕیاری پێشوەختەی سەرنجنووسین نەدات، تا بتوانێ لەناو فەزای دەقەكەدا بیر بكاتەوە و بزانێت ئەم ڕۆمانە و تا لەناو فەزای ئەو ڕۆمانەدا بژیی و بتوانێ هەناسەی بدات، بتوانێ لە رێی دۆزینەوەی خۆیەوە، كەسێكی جوانتر و هەبوونێكی باڵاتر بدۆزێتەوە. تا بزانێ و بپرسێت وەك بوونەوەرێكی بیركەرەرەوە و پرسیاركار بڵێت: ئەم دەقە چییە و چۆن نووسراوە و چییەتی نووسینی ئەم رۆمانە چییە؟ بۆیە ئەگەر نووسین جارێك بەرپرسیاریی بێت، رەخنەنووسین دووجار بەرپرسیارێتییە.