(ڕاگه‌یاندن به‌نموونه)
سه‌ربه‌ست قادر
به‌شی دووه‌م
ڕاگه‌یاندن یان ده‌سه‌ڵاتی چواره‌م كه كورتترین و پڕماناترین پێناسه‌یه به باڵای میدیادا بڕاوه، به‌و پێیه‌ی ڕاگه‌یاندن ده‌سه‌ڵاتی ورووژاندن، گرنگیدان، گه‌وره‌كردن، خستنه‌به‌رچاو و ناساندنی دنیای ناوه‌وه و ده‌ره‌وه به‌سه‌ر مرۆڤ و به‌ده‌وروبه‌ریدا ده‌سه‌پێنێ.
كه‌ناڵێك بۆ ئاشناكردنی مرۆڤ به خۆی و هه‌موو ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر زه‌وی و له گه‌ردووندا هه‌یه. هه‌ندێك وڵات كه له ڕووی ڕاگه‌یاندنه‌وه پێشكه‌وتوون ئه‌وه‌ی به ڕاگه‌یاندن ده‌یكه‌ن دژی ڕكابه‌ره‌كانیان، زۆرجار به چه‌ندان هێزی چه‌كداری زه‌وینی و ئاسمانی نایكه‌ن.
ڕاگه‌یاندن مێژوویه‌كی دێرینی هه‌یه به‌شێوه‌ی جیاجیای سه‌ره‌تایی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌ره‌تاكانی گه‌شه‌كردن و بڵاوبوونه‌وه‌ی مرۆڤ. هه‌رچه‌نده پێویستییه‌كی وه‌ك ئاو و هه‌وا و خۆراك نه‌بووه، به‌ڵام پێ به‌پێ له‌گه‌ڵ ڕه‌وتی ژیان و پێشكه‌وتندا گه‌شه‌ی كردووه و توانیویه‌تی بچێته ڕیزی پێداویستییه هه‌ره گرنگه‌كانه‌وه.
ئه‌گه‌ر ڕاگه‌یاندن له ڕابردوودا خاوه‌نی پێگه‌یه‌كی به‌هێزی به‌ڕێوه‌بردن و فشار نه‌بووبێت، ئێسته ته‌واو پێچه‌وانه‌وه‌یه و خاوه‌نی گه‌وره‌ترین ده‌سه‌ڵاتی فشار و كارگێڕییه. وڵاتانی زلهێز و پێشكه‌وتوو چه‌نده بایه‌خ به پێشكه‌وتنی پیشه‌سازی، بازرگانی، كشتوكاڵ، چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی ده‌ده‌ن، ئه‌وه‌نده بگره له زۆر بارودۆخی تایبه‌تدا زیاتریش گرنگی به ڕاگه‌یاندن ده‌ده‌ن. ئه‌مه وای كردووه بگوترێت: ڕاگه‌یاندنێكی بێ ویژدانم بده‌یه گه‌لێكی ناوشیارت ده‌ده‌مێ.
ڕاگه‌یاندن ئێسته پێویستییه‌كه ته‌نیا هه‌واڵی ده‌وروبه‌ر و ناوخۆ به‌مرۆڤ نادات، به‌ڵكو ڕۆڵی چه‌ند هێنده‌ی ڕۆڵی بازاڕه گه‌وره‌كانی دنیایه بۆ ساغكردنه‌وه‌ی هه‌زاران كاڵای جۆراوجۆر له هه‌موو جۆره جیاوازه‌كان. ڕاگه‌یاندن دوای ئه‌و ڕۆڵه گرنگ و گه‌وره‌یه‌ی په‌یدای كرد، ئێسته به‌ته‌واوی له ده‌ستی ده‌وڵه‌تان ده‌رچووه و بووه‌ته تۆپی ده‌ستی سه‌رمایه‌دار و زلهێزه‌كان و چۆنیان بوێ یاریی پێ ده‌كه‌ن و به‌پێی به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان ڕۆژێك ڕۆڵی فریادڕه‌س و ئاشتیهێنه‌ری پێ ده‌به‌خشن و ڕۆژێكی تر ڕۆڵی سۆزانییه‌كی ئاشووبهێنه‌ر.
دێمه سه‌ر كرۆكی بابه‌ت كه ئه‌ویش ڕۆڵ و كاریگه‌ری ڕاگه‌یاندنه له‌سه‌ر زمان به گشتی و زمانی دایك به‌تایبه‌تی كه ڕاگه‌یاندنی كوردی، هه‌رچه‌نده له ئێسته‌یه‌كی ته‌واو پێشكه‌وتوودا ده‌ژی، به‌ڵام نه‌یتوانیوه قاوغی شوێنكه‌وته‌بوون و خۆهه‌ڵواسین له خۆی دابڕنێت. به‌و واتایه‌ی ڕاگه‌یاندنی كوردستان به‌شێوه‌یه‌كی گشتی و هه‌ریه‌كه‌یان به‌پێی توانایان شوێنكه‌وته و پێوه‌ست به پارت و لایه‌نێكن و كار و كرده‌وه‌یان له خزمه‌تی ئه‌و لایه‌نه‌دایه كه ده‌بنه زمانحاڵی، ئه‌مه‌ش وای كردووه نه‌توانن ببن به ڕاگه‌یاندنێكی سه‌ربه‌خۆی كاریگه‌ر، چونكه تا ئیسته‌یش خه‌ڵك و هاووڵاتی كورد متمانه‌یه‌كی ته‌واوی به هیچكام له ده‌زگه‌كانی ڕاگه‌یاندنی كوردی نییه.
ئه‌م خراپ به‌كارهێنان و بێ متمانه‌یه‌ی ڕاگه‌یاندنه له كوردستاندا به گشتی، بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه ڕاگه‌یاندنه‌كان وه‌ك كه‌وێكی ماڵی له‌لایه‌ن پارت و هێز و كه‌سایه‌تییه ده‌سه‌ڵاتداره‌كانه‌وه به‌شێوه‌یه‌كی ئاره‌زوومه‌ندانه به‌كار ده‌هێنرێن. به‌لای كه‌سه‌وه جێی سه‌رسوڕمان نییه كاتێك ڕاگه‌یاندنی كوردی ده‌بینیت به‌پێی به‌رژه‌وه‌ندی و خواستی ئه‌و هێزه یان ئه‌و پارته‌ی ئه‌م زمانحاڵیه‌تی به‌شانوباڵی وڵاتانی ده‌وروبه‌ردا هه‌ڵده‌ده‌ن و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان پێش به‌رژه‌وه‌ندییه میلییه‌كان ده‌خه‌ن.
ئه‌مانه هه‌مووی له‌لایه‌ك له خراپترین لایه‌نه دزێوه‌كانی ڕاگه‌یاندنی كوردی به‌كارهێنانی زمانه وه‌ك هه‌ر كایه‌یه‌كی سیاسی، ئابووری، پیشه‌سازی و ... تد به‌شێوه‌یه‌كی ته‌واو نابه‌رپرسانه، ته‌نیا گرنگه به‌لایانه‌وه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆیان و پارت و هێزه‌كانی هاوبه‌رژه‌وه‌ندییان لێی ڕازی بن.
ئه‌م خراپ به‌كارهێنانه هه‌میشه به زیانی كاڵا ناوخۆییه‌كه كه زمانه ده‌شكێته‌وه، چونكه تا ئێسته ڕاگه‌یاندنی كوردی و ده‌زگه‌كانی ڕاگه‌یاندن به بیستراو و بینراوه‌وه نه‌یانتوانیوه ڕاگه‌یاندن بكه‌نه ناوه‌ندێكی باڵا بۆ خزمه‌تكردنی زمان، كه گه‌وره‌ترین ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌ییه. به جۆرێكه به ئاشكرا ده‌بینین هه‌ریه‌ك له ده‌زگه‌كانی ڕاگه‌یاندن جۆرێك له ڕێنووس، ده‌ربڕین، وشه و ده‌سته‌واژه و ڕسته به ئاره‌زووی خۆیان به‌پێی پێویستی خۆیان چێ ده‌كه‌ن و ده‌یخه‌نه ناو زمانه‌كه‌وه و به‌كاری دێنن. بێ گوێدانه ئاستی گونجاوی و واتا و توانای جێگیربوونی ئه‌و وشانه. ئه‌مه له كاتێكدا دوور نییه زۆر وشه‌ی كوردی په‌تیمان هه‌بێت به‌هۆی بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌و وشانه‌وه گڵۆڵه‌ی به‌كارهێنانیان بكه‌وێته لێژی.
هه‌ر كه‌س به چاوی دیقه‌ت و به‌دواداچوونه‌وه بڕوانێته ڕاگه‌یاندنه‌كان به‌تایبه‌ت ده‌زگه ته‌له‌ڤزیۆنی و ڕۆژنامه و گۆڤاره‌كان، له‌و بێسه‌روبه‌رییه تێده‌گات كه ئه‌مانه ده‌ستیان داوه‌تێ، تا ئاستێك هه‌ندێ جار دوو ڕۆژنامه یان گۆڤار و ته‌له‌ڤزیۆن نابینی خاوه‌نی یه‌ك ڕێنووس بن. یان خاوه‌ن یه‌ك شێوازی گۆكردن و به‌كارهێنان و سوودوه‌رگرتن بن له وشه و ده‌سته‌واژه‌كانی زمانه‌كه.
ئه‌گه‌ر ده‌گوترێ زمانی كوردی هێشتا زمانێكی ستاندارد و یه‌كگرتوو نییه و خاوه‌نی ڕێنووسێكی یه‌كگرتوو نییه، ئه‌مه بیانوویه‌كی پووچه‌ڵه، چونكه زمانی كوردی زۆرترین و كۆسپ و له‌نگه‌ری به ستانداردبوونی تێپه‌ڕاندووه، ئه‌وه ته‌نیا بڕیاری سیاسییه‌كانه ڕێگرن له به‌رده‌م ده‌سته‌به‌ربوونی ئه‌و مافه‌دا و ڕاگه‌یاندنه‌كانیش ڕۆڵی گه‌وره‌یان هه‌یه له زه‌قكردنه‌وه‌ی ئه‌و بابه‌ته‌دا، به جۆرێك زۆر له كاره‌كانیان زیاتر له خزمه‌تكردن و به‌ره‌و ستانداردبردنی به پێچه‌وانه‌وه‌یه و مایه‌ی زیان و كه‌مكردنه‌وه‌یه له زمانه‌كه.
ڕاسته زمانی كوردی تا ئێسته به بڕیارێكی سیاسی ددانپێدانراو خاوه‌ن ستانداردبوون نییه له ڕووی زمان و ڕێنووسه‌وه، به‌ڵام زمانه‌كه چ وه‌ك خۆی و چ وه‌ك ڕێنووسه‌كه‌ی زۆرینه‌ی ئه‌و به‌ربه‌ستانه‌ی بڕیوه كه زۆر له زمانه‌كانی دنیا نه‌یانبڕیوه و به مافی ستانداردبوونیش گه‌یشتوون.
ناكرێ ڕاگه‌یاندنه‌كان تا ئه‌و ئاسته دژبه‌یه‌ك و حكوومه‌ت و وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیری، په‌روه‌رده، خوێندنی باڵا تا ئه‌و ئاسته‌ی خه‌مسارد و بێ هه‌ڵوێست بن، كه نه‌توانن ڕێنووسێكی ددانپێدانراوی پێڕه‌وكراو له‌لایه‌ن كه‌سانی پسپۆڕ و شاره‌زای بواره‌كه دابنێن و بیكه‌نه یاسا به‌سه‌ر هه‌موو ڕاگه‌یاندنه‌كانه‌وه تا بتوانن ڕێ له‌و پاشاگه‌ردانییه بگرن كه له ڕاگه‌یاندنی كوردیدا پێڕه‌وی لێ ده‌كرێت، به جۆرێك زۆر ده‌زگه‌ی ڕاگه‌یاندن و ڕۆژنامه و گۆڤار خاوه‌ن ڕێنووسی تایبه‌ت به خۆیانن یا پێڕه‌وی له‌و په‌رتووكه تایبه‌تییانه ده‌كه‌ن كه له‌لایه‌ن هه‌ندێك نووسه‌ری بواره‌كه نووسراون و له‌گه‌ڵ بیروڕای ئه‌ماندا ده‌گونجێن. ئه‌مه هیچمان پێ ناڵێت جگه له بێ متمانه‌یی هاووڵاتییان به‌رانبه‌ر به خوێندن و زانست و په‌روه‌رده له‌م وڵاته‌دا به لقوپۆپ و چڵه‌كانییه‌وه.
له‌وه‌ی باس كرا ئه‌گه‌ر ته‌نیا نموونه‌یه‌ك له‌سه‌ر ڕێنووس و به‌كارهێنانی له ڕاگه‌یاندنه‌كاندا باس بكه‌ین، ئه‌وا به ئاشكرا و ئاسانی ئه‌و دووفاقی و ناته‌باییه له ڕاگه‌یاندنی كوردیدا ده‌بینین، چونكه هه‌رچه‌نده مێژوو، ئه‌ده‌ب، زمان، زانست، ئه‌م گه‌له چه‌ند ساڵه به ڕێنووسی ئارامی كه به عه‌ره‌بی ناو ده‌برێت، نووسراوه‌ته‌وه و به‌رده‌وامیشه له نووسین و تا ئاستێكی باڵا و زۆر باشیش له‌گه‌ڵ شێواز و گۆكردن و ده‌ربڕینی وشه‌كانی زمانه‌كه‌دا ده‌گونجێت، كه‌چی هێشتا به‌شێكی زۆر له ڕاگه‌یاندنه‌كان به‌وپه‌ڕی گوێ پێنه‌دانه‌وه ڕێنووسی لاتینی كه هیچ موڵكدارییه‌كی كوردی پێوه نییه به‌كار دێنن و به‌شی زۆری هه‌واڵ و ژێرنووسه‌كانیان به‌م خه‌ته ده‌خه‌نه ڕوو، بێئاگا له‌و هه‌موو دژیه‌كی و نه‌گونجانه‌ی له نێوان ئه‌و ڕێنووسه و زمانی كوردیدا هه‌یه.
به‌هیواین چیتر وه‌زاره‌ته‌كانی ڕۆشنبیری، په‌روه‌رده و خوێندنی باڵا ئه‌وه‌نده بێ ده‌سه‌ڵات و بێ هه‌ڵوێست نه‌بن، به‌ڵكو بتوانن له‌ڕێی كۆمه‌ڵێك لیژنه و دامه‌زراوه‌ی پسپۆڕی شاره‌زا له زانسته‌كانی ڕێنووس و زمان، هه‌وڵه‌كانیان بۆ ڕێكخستن و به‌كارهێنانی زمانی كوردی له هه‌موو ناوه‌ند و داوده‌زگه‌كاندا بخه‌نه گه‌ڕ و متمانه و هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی لای تاكی كورد بۆ خاك و زمانه‌كه‌یان بگه‌ڕێننه‌وه.