شۆڕشی ئەیلوول لە كتێبی "وشەی سوور"دا

لە مێژووی خەبات و بزاڤی ڕزگاریخوازی گەلی كورددا، هیچ شۆڕشێك هێندەی شۆڕشی ئەیلوول هەڵگری شوناسێكی نەتەوەیی و میلی و جەماوەری نییە. بەو مانایەی شۆڕشێكە هەموو چین و توێژەكان بە جیاوازی بیروڕای هزری و شوناسی كۆمەڵایەتی و پیشەیی، تێیدا بەشدار بوون. 

شۆڕشی ئەیلوول وەك چۆن شۆڕشێكی جەماوەری بوو، بە هەمانشێوە شۆڕشێكی جیۆگرافیش بوو، چونكە یەكەم و دوا شۆڕشە لە ئاستی جەماوەری و كۆمەڵایەتی و جیۆگرافیدا، یەك ناوەندی بڕیار و ڕاسپاردە و یەك سەركردایەتیی هەبێت. بێگومان ئەمە یەكێك بوو لە هۆكارەكانی سەركەوتنی ئەو شۆڕشە و بە ئاكام گەیشتنی. 

لێرە‌وە ئەگەر بڕوانینە مێژووی پارتی و تێكۆشانی پارتی لە سەردەمی شۆڕشی ئەیلوولدا، بە تەنیا بەر چەمكی نەتەوە و نیشتمان و سەركردەی نەتەوەیی دەكەوین و هەرگیز شوناسێكی حزبییانە و پارتییانە لەو شۆڕشەدا قووڵ ناكرێتەوە. بە هەزاران لەوانەی لە ڕیزی ئەو شۆڕشەدا خەباتیان كردووە، پارتی نەبوون، بەڵام بڕوایان بە شۆڕش و سەركردایەتیی شۆڕش بە ڕێبەرایەتی (بارزانی نەمر) هەبوو. 

لەو ڕوانگەیەوە شۆڕشی ئەیلوول بە شۆڕشێكی نیشتمانی ناوزەند دەكرێت، ئەگەرچی لە سەرەتاكانیدا درزێكی تێدەكەوێت، وەلێ بەردەوام دەبێت لە خەبات و تێكۆشانی خۆی، تا دواجار ئاكامەكانی لە ڕێكەوتننامەی ئاداردا دێنە دی، كە یەكێكە لەو قۆناغانەی لەڕووی مێژوویی و بووژانەوەی كوردستاندا، بە قۆناغێكی گرنگ دادەنرێت و دەیان دەستكەوتی سیاسی و خزمەتگوزاری لێ كەوتەوە. 

ڕێككەوتننامەی 11ی ئادار، بێگومان بەرهەمی ئەو شۆڕشە بوو، هەرچەندە دواتر ڕژێمی بەعس و حكوومەتی عێراق لەو پەیماننامەیە پاشگەز بوونەوە ، وەلێ ئەو قۆناغە و مێژووی ئەو شۆڕشە، لە لاپەڕەكانی بزاڤی ڕزگاریخوازی كورددا بە نەمری دەمێننەوە. 

زۆرجار لە ڕوانگەیەكی تەسكی حزبییەوە، یا پەرچەكرداری ئایدۆلۆجی، هەوڵ دەدرێت شۆڕشی ئەیلوول لەو ڕەهەندە نەتەوەیی و نیشتمانییەی خۆی داماڵرێت و بە جووڵانەوەیەكی بێ ستراتیج و ئاسایی، یاخۆ خرۆشانێكی جەماوەری و خێڵەكی بناسرێت. بە دیوێكی تریشدا شۆڕشەكە وەك بەرهەمی حزبێكی سیاسی، نەك نەتەوەیی بناسێنن، هەموو ئەمانەیش دەرەنجامی خوێندنەوەیەكی سیاسییانەی ورد و هەڵسەنگاندنێكی واقیعییانە نین كە تێیدا بنەماكانی ئەو شۆڕشە و زەوینەی هەڵگیرسان و ئاكامەكانی بخوێننەوە، بەڵكو تەنیا ڕوانینێكی تەسكی ئایدۆلۆجییانەیە كە دەرەنجامی بیركردنەوە و ململانێیەكی تەسكی حزبییە. ئەگەرنا هەموومان ئاگادری ئەوەین كە زۆربەی سەركردە و سیاسییەكانی دوێنێی حزبەكانی ئێستە، لە ڕیزی ئەو شۆڕشەدا بوونە. 

بە بڕوای من، باشترین بەڵگە و وەڵامدانەوە بۆ ئەو بۆچوونە بارگاویكراوانە بە بیری تەسكی ئایدۆلۆجی و حزبایەتی، هەڵسەنگاندن و خستنەڕووی ئەو ئەرگۆمێنتانەیە كە سیاسەتوانی دەرەوەی پارتی و سەركردایەتیی ئەو شۆڕشە، لەبارەی ئەیلوول و ڕێبەری شۆڕشەكە دەیخەنە ڕوو لە دووتوێی بۆچوون و بیرەوەرییەكانیاندا. 

لێرەوە كاتێك بەشێك لە وتارەكانی كتێبی (وشەی سوور) دەخوێنینەوە، دیوێكی تری نەتەوەییبوونی ئەو شۆڕشەمان بۆ دەردەكەوێت. ئەم كتێبە كۆكراوەی ئەو وتار و دیمانانەیە كە هاوڕێ (كەریم ئەحمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی، پێوەست بە هەلومەرجی مێژوویی و قۆناغە جیاوازەكانی خەباتی گەلی كورد نووسیونی. لە ژێر ڕۆشنایی بەشێك لەو وتارانەدا، لە ماهیەتی ڕاستەقینەی شۆڕشی ئەیلوول و ڕوانگەی بارزانی نەمر بۆ ئەقڵیی سیاسی حوكمڕانیی عێراقدا دەگەین. 

هاوڕێ كەریم لە لاپەڕە 100ی كتێبەكەیدا نووسیویەتی: پارتی دیموكراتی كوردستان بە سەرۆكایەتیی بارزانی، لە ساڵی 1961دا گەلەكەمانی لە شۆڕشە نیشتمانییەكەیدا كۆ كردەوە و تەواوی چین و توێژە كۆمەڵایەتییەكانی لە ڕیزەكانیدا كۆ كردەوە. ئەمە دیدی سەركردەیەكی چەپ، شیوعی و پێشكەوتنخوازە كە نە پارتی بووە، نە ڕۆژێكیش لە سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوولدا بووە، بەڵكو شیوعییەكی تێكۆشەر و خەباتگێڕ بووە. 

ئەو بۆچوونە، دووپاتكردنەوەیەكی نەتەوەییانە و بێلایەنە، دەریدەخات شۆڕشی ئەیلوول شۆڕشێكی نەتەوەیی و نیشتمانی و جەماوەری بووە، نەك جووڵانەوەیەكی میلی سادە لە پەرچەكرداری بڕیار و ڕاسپاردەكانی حكوومەتەكەی قاسم عەبدولكەریم لەبارەی كشتوكاڵ و زەویوزارەوە، وەك ئەوەی زۆرجار گوێبیستی دەبین. 

ئەم بۆچوونەی سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی، ئارگۆمێنتێكی مێژوویی دیارە، ماهیەتی ڕاستەقینەی ئەو شۆڕشە و هاوكات ئاستی ڕەوایەتی شۆڕشەكە دەردەخات. ئامانج لە هەڵگیرساندنی، خەبات لەپێناو مافە ڕەواكانی گەلی كورد بووە. هەڵبەتە بە یەكگرتوویی هەموو چین و توێژەكانیش، توانی دەستكەوتی 11ی ئادار وەك بەرهەمی خەباتی ئەو شۆڕشە بۆ گەلی كورد بێنێتە دی. 

یەكێكی تر لەو باسانەی لە كتێبەكەدا نووسەر لەسەری دەوەستێت، هەڵوێستی بارزانی نەمر و دید و تێڕوانینی ئەوە بۆ ئەقڵیی سیاسیی بەعس و فەڕمانڕەوایانی عێراق لە سەردەمی ئەو شۆڕشەدا كە نەك هەر متمانەی پێیان نەبووە، بەڵكو هەمیشە بە گومانیش بووە لەوەی حكوومەتی عێراق ئەو بەڵێنانە بباتە سەر كە بە نەتەوەی كوردی داون. 

لەو ڕوانگەیەوە نووسەر لە لاپەڕە 75ی كتێبەكەیدا دەنووسێت: سەركردایەتیی پارتی لە دوای كودەتای 1963 گفتوگۆی ئەنجام دا و لەپێناو ڕاستیدا دەڵێم كە بارزانی لەگەڵ ئەم گفتۆگۆیە نەبوو. هەروەها لە لاپەڕە 89دا جارێكی تر نووسەر دەنووسێت: بارزانی باوەڕی بە حزبی بەعس نەبوو ڕێككەوتنەكە جێبەجێ بكات، بۆیە بەر لە واژووكردنی، داوای لە حكوومەتی عێراق كرد حزبی شیوعیش لە وتوێژەكاندا بەشدار بن، بەڵام حكوومەتی عێراق ڕازی نەبوو. 

لێرەدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە بەر لە ڕێككەوتننامەی ئادار، بارزانی وەك سەركردەی شۆڕشەكە ماهیەتی حزبی بەعسی خوێندووەتەوە و دڵنیا بووە لەوەی بەڵێنەكانی جێبەجێ ناكات، بەڵام ئەگەر دژی ڕێككەوتنەكە بووایە، ئەوكات ڕەنگە سەركردایەتیی شۆڕش و بەشێكی جەماوەریش، بارزانی نەمریان بە هۆكاری بەردەوامی شەڕ و ئاڵۆزییەكان دابنایە. لە كاتێكدا دواجار دەركەوت پێشبینی و گومانەكانی بارزانی نەمر لەبارەی سەدام و بەعس، نەك هەر لە جێی خۆی و دروست بوون، بەڵكو بە كردەنیش بوونە یەقین و تەنیا چوار ساڵ حكوومەتی عێراق ئاشتی چەسپاند و دواتر خۆی ڕێكخستەوە و سەرلەنوێ پەلاماری كوردستانی دایەوە. 

ئەمە وێڕای ئەوەی هێشتا سەرەتاكانی ئاشتەوایی بوو، كاتێك حكوومەت پیلانی تیرۆركردنی بارزانی نەمر و ئیدریس بارزانی داڕشت و لە هەوڵەكەی سەركەوتوو نەبوو. وەك لە كتێبی وشەی سووریشدا لە لاپەڕە 76 نووسەر ئاماژەی بۆ كردووە و دەڵێ: ماوەیەكی درێژ بەسەر ئەو ڕێككەوتننامەیەدا تێنەپەڕیبوو، كە بەعس پیلانی نەگریسی بۆ تیرۆركردنی بارزانی داڕشت. واتە هەر لە سەرەتاوە بەعس نیازپاكی ئەوتۆی نەبووە كە رێككەوتننامەكە جێبەجێ بكات و ددان بە مافەكانی گەلی كورد لە چوارچێوەی ئۆتۆنۆمیدا بنێت. چونكە بەعس مەبەستی بوو بە تیرۆركردنی بارزانی، كۆتایی بە هەموو شتێك بێنێت. 

ئەم ڕاستییە بەڵگەیە كە سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوو‌ل هەرچەندە گومانیشی هەبوو، وەلێ نیازپاكانە و بە ڕەچاوكردنی مۆراڵی سیاسی و شۆڕشگێڕیی، ڕازی بووە بەوەی ئەو ڕێككەوتننامەیە  واژوو بكات كە چوار ساڵی پڕ لە دەسكەوتی بۆ خەڵكی كوردستان لێ كەوتەوە.

لەبارەی هەڵوێستی حزبی شیوعی لە پاڵپشتیكردنی شۆڕشی كورد و ڕەوایەتی مافەكانی، هاوڕێ كەریم ئەحمەد لە لاپەڕە 293ی كتێبەكەیدا دەنووسێت: هەر لە ساڵی 1943ەوە لە شۆڕشی بارزانەوە، حزبی شیوعی بەیاننامەی دەركرد و لەبارەی ڕەوایەتی شۆڕشی بارزان و داوا ڕەواكانی كورد. 

ئەم بۆچوونە سیاسییە، بە بڕوای من ئارگۆمێنتێكی مێژوویی گرنگە لەبارەی شۆڕشی ئەیلوول و بەشێك لە ڕووداوە مێژوویی و سیاسییەكانی. چونكە ئەم ڕوانین و هەڵوێستانە، دیدی سیاسی سەركردەیەكن كە پێوەندییەكی ئەوتۆی لەڕووی سیاسی و ئایدۆلۆجییەوە بە پارتییەوە نەبووە، بەڵكو وەك كەسێك كە لە ناوجەرگەی ڕووداوەكاندا بووە، هەڵسەنگاندن و خوێنەوەی بۆ ڕووداوەكان كردووە و بە بێلایەنی تۆماری كردوون. ئەمەش ڕاستییەكی مێژووییترە لەبارەی ئامانج و پەیامی سیاسیی ئەو شۆڕشە درێژەی كوردەوە كە شۆڕشێكی جەماوەری و نەتەوەیی و جیۆگرافی بوو، لەپێناو مافە ڕەواكانی گەلی كورد هەڵگیرسا و دەسكەوتی رێككەوتننامەی 11ی ئاداری لێ كەوتەوە.

پەراوێز: ناوی كتێب (وشەی سوور) نووسینی ( كەریم ئەحمەد) ساڵی چاپ 2019.