ئاخابانوو "جامانەی سوور"

بەرلەوەی كڵاو ببێتە ناسنامەی نەتەوایەتی و هێمای کلتوورێکی دیاریكراو، هەر لە دێرین زەمانەوە و ئەو كاتانەی مرۆڤ جلوبەرگی لە باڵای خۆی پۆشیوە، بیری لە داپۆشینی سەریش كردووەتەوە، بەرزكردنەوەی كڵاو لە بەرانبەر یەكتریدا هێمایەكە بۆ پێشكەشكردنی ڕێز و نوازش، نەریتێكی خۆرئاواییانەی دێرینە و بۆ خاتری بە ئەدەبەوە مامەڵەكردن لەگەڵ پاشایاندا گیراوەتە بەر و دواتر لەناو خەڵكی ئەوروپاییدا وەك نەریتێكی گشتیی لێ هاتووە، بەڵام لە سینەما و هۆڵەكانی نمایشی شانۆییدا هەمووان كڵاوەكانیان لەسەر خۆیان دادەگرن تا نەبێتە هۆی نەبینینی نمایشەكە لە لایەن خەڵكانی پشتە خۆیانەوە.

تا ئێستە دوو كتێبم لەسەر كڵاو خوێندوەتەوە، یەكەمیان كتێبێكی "كۆڵن ماكداول"ـە بە ناونیشانی "كڵاوەكان: پایەبڵندی و كەشخەیی و ئەفسوون" كە تێیدا بە دوور و درێژی باس لە قۆناغە مێژووییەكانی پەرەسەندنی كڵاو و چۆنییەتی كڵاو لەسەركردن لە لایەن خەڵكی نەتەوە و هۆز و تیرە و گەلانی دنیاوە دەكرێت.

دوومیان كتێبێكی مێژوونووسی بەریتانی "تیمۆثی برووك"ـە كە پسپۆرایەتیی لە مێژووی چینی میللیدا هەیە، ئەو كتێبەی بە ناونیشانی "كڵاوی ڤێرمێر: سەدەی حەڤدەمین و سەرهەڵدانی جیهانگەری" چاپ و بڵاو كراوەتەوە، ئەمەی دوایەمینیان لە لایەن دكتۆر (شاكر عەبدولحەمید)ەوە، وەرگێڕدراوە بۆ زمانی عارەبی، لەم كتێبەدا "برووك" لەڕێی وردەكارییەكانی تابلۆكانی هونەرمەندی جیهانی "ڤێرمێر" و بەرجەستەبوونەوەی كڵاو وەك فیگۆرێك، زۆر بە وردی باس لە سەرەتاكانی دەركەوتنی جیهانگەرایی دەكات، هەرچەندە لەو كتێبەیدا باسی چەندان جۆر كەرەستەی جوانكاریی وەك زیو، پەرداخ، دەفر، نەخشە و كەرەستەی تریش دەكرێت، كڵاو لەسەركردنیش وەك دەركەوتنی هێمای جیهانگەری باس دەكرێت، لە نووسینەكەیدا بەو تۆمار و دەستنووسانەی كە لە لایەن گەشتیاران و دەریاوانەكانەوە نووسراون پشتی قاییم بووە، هەروەها بۆ گێڕانەوەی ڕووداوی جەنگەكانی ئەو زەمانە بەشێكی تەرخان كردووە.

هەڵبەت جگە لەم دوو كتێبە چەندان كتێبی تریش لەسەر كڵاو هەبوون و هەن، لەوانە كتێبێكی "ئێدوارد دیبونو" كە تێیدا باسی لە بیردۆزی پەرەسەندنی شەش جۆر كڵاوی بەناوبانگی دنیا كردووە.

هەروەها كتێبێكی "حەمدی حوسێنی" بە ناوونیشانی "سودان: كڵاو و عەمامە: زەمینلەرزەی جیابوونەوەی باشوور و پێشهاتەكانی" كە تێیدا گفتوگۆ لەسەر كاریگەرییە چاوەڕوانكراوەكانی باشووری سودان لەسەر نیشتمانیی دایك دەكات.

لەم دواییانەشدا كتێبێكی تر هەر لەسەر كڵاو بە ناوونیشانی "كڵاوەكەی قەزافی" لە لایەن "ئەلیكس كراوفۆرد"ی ڕۆژنامەنووسی ناودارەوە بڵاو كراوەتەوە كە تێیدا سامناكیی ئەو ڕۆژانە دەگێڕێتەوە كە لە ساتەوەختانی ڕووخاندنی قەزافیدا خۆی لە لیبیا دیمەنەكانی بینیوە.

وەك لە ناوەڕۆكی هەموو ئەو كتێبانە و دەیان چیرۆك و ڕۆمان و بابەتی تریشدا دەردەكەوێت، كڵاو مێژوویەكی دوور و درێژی هەیە و بە ئاستی سەربەستی خەڵكییەوە بۆ چۆنیەتی لەسەركردنیی بەستراوەتەوە، لە هەر شوێنێك و بە پێی نەریتێك، لە هەر زەمانێك و بۆ مەبەستێك، لە هەندێك كات و بارودۆخی مێژوویدا، كاتێك كڵاو لە ئەركی ئاسایی خۆی تێپەڕیوە و بووەتە هێمایەكی تر، لەسەركردنی قەدەغە كراوە، هەندێك لە هۆكاری قەدەغە بوونەكان پێوەندییان بە مێژووی ستەمەوە هەیە.

بە بیرم دێت جارێكیان "فەرهاد محەمەد" سەرنووسەری هەفتەنامەی گوڵان كاتێك دیمانەی لەگەڵ سەرۆكی هەرێمی ئەوكات ساز دا، لە دەسپێكی دیمانەكەدا بە خەندەیەكەوە پێی گوت: تا كەی ئەم جلوبەرگە خاكيی و *جامانە سوورە؟. ڕێزدار مەسعوود بارزانی سەرۆکی ئەوکاتی هەرێمی کوردستان لە وەڵامدا یەكێك لە گرێچنەكانی مانەوەی جامانەی سووری كردەوە، ئەو بەسەرهاتەی گێڕایەوە كە چۆن لە زەمانی پاشایەتیدا فەرمانێكی ستەمكارانەی كارگێڕی بۆ ناوچەی بارزان دەرچووە تا كەس جامانەی سوور نەبەستێت و هەر كەسێك جامانەی سووری بەسەرەوە بێت بە توندترین شێوە سزا دەدرێت، ڕۆژی دواتر خەڵكی بارزان بە گەورە و بچووكەوە وەك دەربڕینی ناڕەزایی، بە ڕۆحێكی بەرزی بەرگری و تەحەداوە ئەو بڕیارە ستەمكارانەیەیان ڕەت كردووەتەوە و هەر هەمووان بە تێكڕا جامانەی سووریان لەسەریان بەستووە، كەواتە نهێنیی پشتەوەی بەستنی جامانەی سوور ئەوەیە كە لەو ڕێكەوتە بە دواوە لە بارزان و كوردستانیشدا هێمایەكی بەرزتر بووە بۆ ڕەتكردنەوەی بڕیارێكی ستەمكارانەی ئینگلیزی داگیركەر كە ئەو كاتە ویستویەتی بە كوتەك و زۆردارەكێ بەسەر خەڵكیدا بڕیارەكەی بسەپێنێت، كەچی تا ئێستە بەسەرهاتی ئەم واقیعە مێژووییە سەرزارەكیانە وەك وانەیەكی پڕ بە واتای بەرخودان و خەبات دەگێڕدرێتەوە و لەناو كتێباندا نەنووسراوەتەوە.

لەو لاوەش ڕووداوی سادەی قەدەغەكردنی كڵاو لەسەركردنی فلیپینیەكان لە لایەن پۆلیسی "مانێلا"وە لە ئەدەبیاتی ئینگلیزیدا بە سەرسامیی نووسراوەتەوە، چۆن پۆلیسی ئەو وڵاتە ئەو بڕیارەیان بەو ئامانجە دەرچواندووە تا خەڵكی  كاتێك كە دەچنە ناو ماركێتەكانەوە، كڵاوێكیان لەسەر نەبێت كە نیوەی ڕووخساریانی داپۆشیبێت، نەوەك شتێك بخەنە گیرفانیانەوە و لە لایەن كامێرای چاودێرییەوە ناسینەوەیان زەحمەت بكات، یان قەدەغەكردنی ئەو كڵاوە قورسەی یاریزانانی بۆكسێن بۆ كەمكردنەوەی پێكەوتنی زەبر لەسەریانی دەنێن، چەندان بەرنامەی تەلەفزیۆنییان لەسەر سازداوە، بە هەرحاڵ ئاخا بانوو یان جامانەی سوور ئێستا پایە و پێگەیەكی كۆمەڵایەتی بڵندی هەیە چ لای دەستەبژێرێكی سیاسی یان لە لای خەڵكانی سەر بە توێژەكانی جووتیاران و هەژاران و كەسانی ئاسایی و تێكۆشەرانی كوردستان، لەبەر ئەوەیە دوژمنانی كورد لە ڕێی تانەدان لەو جامانەیە هەردەم دەیانەوێت هێمای هەر واتایەك سووك و ڕیسوا بكەن كە پایە و ڕێزی مێژوویی خەڵكی كوردستانی پێوە لكابێت.

هەر لەم بارەیەوە، "هادی عەزیزی" لە وتارێكیدا بە ناوونیشانی "سووكە لەنگەرێك لەسەر فەلسەفەی ئاخابانوو یان جامانە یان جەمەدان" كە لە ماڵپەڕی زاگرۆس ساڵی 2014 بڵاوی كردەوە، دەڵێت: بۆ ئێستەی کۆمەڵگەی کوردی و تایبەت لە سەدەی ڕابردوودا و سەرهەڵدانی شۆڕشە یەک لەدوای یەکەکانی کوردستان، وەکوو هێمایەکی شۆڕشگێڕی لە ناو پێشمەرگە و تێکۆشەرانی بزاڤی ئازادیخوازی نەتەوەی کورد، بە هەموو ئایدۆلۆژیایەکەوە وەکوو هێمای قارەمانەتی بەکارهێنراوە. هەر لە پێچانی برین و کفنکردن و ملپێچ و لە سەرکردن و تا دوایی.

بەشداریکردنی رەنگ لە ئاخابانوودا بە شێوەی یەکسان، کەش و هەوایەکی دەروونی وای خولقاندووە کە هەر دوو رەگەزی نێر و مێ بێ جیاوازی بەکاری دەهێنێ.

شێوازی گرێدانی ئاخابانوو بەپێی حاڵەتی خۆ کۆکردنەوەی پاراستن و ئارامی کۆمەڵگا و نەریتی جوگرافیایی جیاوازە و هەر گرێیەک و لفکەیەکی فەلسەفەی تایبەت بە خۆی هەیە.

لە ناو بادینان جامانەی رەنگی سوور و سپی هەیە "سوور بەڵەک” کە لێرە دا باس لەو ناکرێ و جامانەی کرمانجی لێکدانەوەی جیاوازی زمانەوانی و جوگرافیایی و مێژوویی و هزری کۆمەڵایەتی هەیە.

لە ناو عەڕەبیشدا هاوشێوەی ئاخابانووی کوردی هەیە، کە لە خاڵی گەورەتر و نێوانی زیاتری خاڵی رەش و سپی پێک هاتووە، بەتەواوی جیاوازە و تەنانەت لە شیرازەشدا هیچ چەشنە پێوەندییەکی بە ئاخابانووی کوردییەوە نییە.

ئاخابانووی کوردی کە رەنگی سپی و رەشە، "رەش ‌بەڵەک، بەڵەک" لە جووت پێک هاتووە و لێرەدا رەنگی رەش هێمای پیاوە واتە ئاخا، بە پشتبەستن بە مێژووی شامانیزم و سەردەمی راوچییەتی"، رەنگی سپیش هێمای ژنە واتە بانوو.