هێرش و ئۆپراسیۆنی ئەمدواییەی رژێمی تورك بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان "ئۆپراسیۆنی كانی ئاشتی- نۆی ئۆكتۆبەری 2019". هەروا وەك ئەكشنێكی داگیركاریی بچووك بەمەبەستی دروستكردنی "ناوچەی ئارام" نەمایەوە، بەڵكو دەرگەی بۆ گەمەیەكی نێودەوڵەتی گەورە لە رۆژهەڵاتی فورات و تەواوی سووریا كردەوە.
زلهێز و دەوڵەتە هەرێمییەكان هەریەك بە ئەجێندایەكەوە ویستیان كەم تا زۆر لە كێكی ئەو ئاڵوگۆڕە بەشی خۆیان ببەن. كشانەوەی خێرا و شۆكهێنەری هێزەكانی ئەمەریكا لە رۆژهەڵاتی فورات و داگیرساندنی چرای سەوز بۆ سوپای تورك تا لەشكركێشی بكەنە سەر رۆژئاوای كوردستان، دیمەنێك بوو تەنیا لە هۆلیوود بینیومانە. دواتریش هاتنی رووسیا بۆ ناو هاوكێشەكە گەمەكەی خەستتر كردەوە، بەتایبەت لە واشنتن وەها لێكدانەوەی بۆ كرا، ترامپ پێگە و متمانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆ ئەمەریكا نەهێشتووەتەوە، بە فۆرمێك وەك ئەوەی ئیدی واشنتن دەستی لە ناوچەكە و دۆستەكانی هەڵگرتبێت.
لە هەمان كاتدا ئەم فاكتۆرە هەژموونی رووسیای لە ناوچەكەدا بەهێزتر كرد، دووریش نییە لە حاڵەتی بنبەستی تەنگژەی ئێستەی لبناندا رووسەكان بە ناردنی هێزی ئاشتیپارێز هەژموونی خۆیان بەسەر ئەو وڵاتەشدا زاڵ نەكەن، وەك ئاشكرایە كێشەیەكی ئەوتۆ لە نێوان مۆسكۆ و تەلئەبیبدا نابینرێت، بۆ ئەوەی بڵێین ئیسرائیل دەبێتە لەمپەر.
تابلۆكە بەگشتی ئەوەمان پێ دەڵێت كە بارودۆخەكە لە تەقینەوەیەكی گەورەدایە، رەنگە ئەو نەخشە كۆنەی بەر لە 100 ساڵ بەپێی بەرژەوەندییەكانی فڕەنسا- بەریتانیا بۆ ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوین كێشرا، بەشێوەیەك بگۆڕێت، دۆڕاوەكانی ئەو زەمەنە "ئەمەریكا، رووسیا، تورك" جارێكی تر دیزاینی ئەم دەڤەرە پڕ تەنگژە بكەنەوە.
رەنگە ئەو نەخشە كۆنەی بەر لە 100 ساڵ بەپێی بەرژەوەندییەكانی فڕەنسا- بەریتانیا بۆ ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوین كێشرا، بەشێوەیەك بگۆڕێت، دۆڕاوەكانی ئەو زەمەنە "ئەمەریكا، رووسیا، تورك" جارێكی تر دیزاینی ئەم دەڤەرە پڕ تەنگژە بكەنەوە.
ئەوەی دەبینرێت لە دۆخی ناوچەكەدا فەوزایەكی لێڵ و نادیارە، منی خستووەتە سەر كەڵكەڵەی ئەوەی بیرم بڕواتە سەر تیۆری "فەوزای بنیاتنەر" ئەو تیۆرییەی لە ئەفلاتوونەوە هێنراوەتە ناو بواری سیاسییەوە و ئەمەریكا بە چڕی كاری پێ دەكات، ستراكتۆری ئەو تیۆرییەش خۆی لەوەدا دەبینێتەوە، بۆ بنیاتنانی نوێ، دۆخێكی ئانارشیستی هەمەجی پێویستە لە دژی كۆن. بە مانایەكی تر، هەمیشە ئاڵوگۆڕەكان لەناو كەشی فەوزا و جەنگدا روو دەدەن، بۆ هەڵوەشاندنەوەی دۆخی مەییو پێویستە سەرەتا شلۆقییەك هەبێت.
زۆر دوور نەكەومەوە لە ناوەڕۆكی باسەكەم، دەگەڕێمەوە سەر مەبەستی سەرەكی، لێرەدا پێویستیمان بە دانانی خاڵ لەسەر پیتەكان هەیە و دەپرسین ماسكەكان لە كوێدا كەوتوون؟.
ئاستی ناوخۆ
لێرەدا ناوخۆ هێندە لۆكاڵی نییە،د تا ببەسترێتەوە بە جیۆگرافیایەكی دیاریكراوەوە، بەڵكو وابەستەیە بە كورد خۆیەوە لە هەر كوێیەك بێت، دەكرا بڵێین ئاستی پارچەكانی كوردستان، بەڵام لەوەشدا مەبەستم هەبووە كە دنیای خۆمان دابەش نەكەین بە ویستی ئەویتری داگیركەر. لەم رەهەندەوە سێ خاڵ و دیاردە دەخەینە روو:
یەكەم: رۆژئاوا و رۆژهەڵات. لە ماوەی مانگێكدا گۆڕانكاریی خێرا لە دوو بەشی كوردستان رووی دا، لە رۆژئاوا وەك ئاماژەمان پێ دا لەشكركێشی تورك هەبوو. لە رۆژهەڵات گۆڕانەكە فۆرمێكی تر بوو، بە پێوەستبوونی جەماوەری ئەو بەشەی كوردستان بە ناڕەزایەتییەكی فراوانتری خەڵكی ئێرانەوە. ئەگەرچی پاساوەكە گرانبوونی نرخی بەنزین بوو، بەڵام ئەوە رووكەشی بابەتەكەیە و ریشەی قووڵی ئەو خۆپێشاندانە شۆڕشئامێزە، سەركوتی سیاسیی و مەزەوی و نەتەوەیی و داڕووخانی ژێرخانی ئابووری وڵاتەكەیە. ئەگەر بۆ بەشەكانی تری ئێران لە دەرەوەی رۆژهەڵات، شۆڕشی نان و ئازادیی بووبێت، بێگومان بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان شۆڕشەكە لە پاڵ نان و ئازادیدا، رەهەندێكی نەتەوەییشی هەیە.
بچووككردنەوەی راپەڕینی رۆژهەڵات بۆ بازنەی نەبوونی خزمەتگوزاریی و قەیرانی بژێویی، بە مەبەست بێ یان نا، ئەوپەڕی گەوجێتییە. كورد لەو بەشە شۆڕشی بۆ ئازادیی و بوونی نەتەوەیی خۆی كرد. لەگەڵ ئەمەشدا ماڵی كوردی هەمان تین و هەست و هاوسۆزیی نەبوو بەرانبەر رۆژهەڵات بە بەراورد بە رۆژئاوا.
ئەمە دیاردەیەكی عەفەویی نییە، بەڵكو دابەشبوونی كوردە بەسەر ئەجێندای دەرەكیدا، لە كەسیشمان شاراوە نییە هەژموونی ئێران بەسەر زۆر لە پارتە كوردستانییەكان و تەنانەت دەستەبژێر "نوخبە"یشەوە دیارە.
ئەوێ رۆژێ هاوڕێیەكی رۆژهەڵاتیم گوتی لەوە تێناگەم جیاوازیی رۆژئاوا و رۆژهەڵات چییە؟ وا ساردییەكی سەیر دەبینم لە پشتیوانی رۆژهەڵات لەلایەن پارچەكانی ترەوە. لە وەڵامدا گوتم لەبەرئەوەی رۆژهەڵات لە بندەستی داگیركەری ئێراندایە، ئەگەر بۆتان دەكرێت بیگوازنەوە ژێر چنگی تورك. هەر لەم روانگەوە ماسكی زۆر لە حزب و لایەن و رۆشنبیر كەوت. تەنانەت ئەو میدیا "ئەهلییانە"ی لە باشوور باسیان دەكرێت، بەشێوەیەك قڕوقپیان كردبوو، وا خۆیان دەرخست لە تارانەوە پەخش بكرێن نەك لە باشوورەوە.
دووەم: موزایەدەی سیاسیی، هەر لە یەكەم رۆژی لەشكركێشی توركیاوە بۆ سەر رۆژئاوا تا بە ئەمڕۆ دەگات، فایلی رۆژئاوا كراوەتە ئۆبێكتێكی نایاب بۆ موزایەدەی سیاسیی نێوان لایەنەكانی كوردستان. لە باشوور ئەوەندەی ركابەرییەكە بریتی بوو لە تەسعیداتی راگەیاندن و پرۆسەی تەخوینی یەكتر، بە چارەگی ئەوە بیر لە كارێك نەكراوە بۆ یارمەتیدانی رۆژئاوا.
مەرج نییە هەمیشە یارمەتییەكان لە بواری سەربازیدا بن، بەڵكو دۆزینەوەی پلاتفۆرمێكی سیاسیی گونجاو، دەستپێشخەریی بۆ كاری پێكەوەیی و پێكەوەگرێدانی گوتارە جیاوازەكان لە یەك دیسكۆرسی نیشتمانیدا، لە هاوكاریكردنە سەربازییەكان چەند قات كاریگەرتر دەبوو.
ئەوەی ئێمە لە ماوەی ئەم مانگ و نیوەدا بینیمان، سەلمێنەری كارەساتێكی عەقڵی سیاسیی و دەستەبژێریی ئێمە بوو، كە هێشتا پەنجەرە تەڵخەكانی حزبایەتی رێی بینینی تراجیدیا و سیناریۆ سامناكەكانی ئایندەی لێ گرتووین.
سێیەم: ئیسلامی سیاسیی كوردیی، حاشاهەڵنەگرە ئەگەرچی پارتی داد و گەشەپێدان دەنگی مەهەپە و جەهەپە و باش پارتیشی لەگەڵدایە، لە بڕیاری ئۆپراسیۆنی ناسراو بە "كانی ئاشتی"، بەڵام ئەمە هیچ لەوە ناگۆڕێت سەركردایەتی ئەو پرۆسەیە لەلایەن حزبێكی میتۆد ئیخوانیی خەلافەتخوازەوە دەكرێت. لە هەموو لایەكی دنیاوە ئیخوانەكان هەر لە سوودان و قەتەر و پاكستانەوە تا فەلەستین و میسر هاوپشتی خۆیان بۆ ئەردۆغان دەربڕی وەك پێشەوای ئیسلامی سوننە. بەڵام ئەو وێنایە ساختە بوو، لە سۆنگەی ئەوەی بینیمان تەنانەت وڵاتانی ئیسلامی وەك سعوودیەی وەهابی و ئیماراتی دژە ئیخوان، دژ بە خواستی تورك و ئەردۆغان دەنگی خۆیان هەڵبڕی.
لەم ناوەندەدا تێبینی ئەوەمان كرد ئیسلامی سیاسیی كوردیی بە هەموو رەوت و باڵەكانییەوە، بێدەنگترین لایەنی ناو واقیعی سیاسیی كوردستانن، تەنانەت پارتی هودا لە باكور و رەوتی ئیخوانی لە رۆژهەڵات "پاشماوەكانی مەكتەب قورئانی ئەحمەدی موفتیزادە" بە هیچ شێوەیەك هەڵوێستێكیان نیشان نەدا، بۆنی ناڕەزایەتی و سەركۆنەی ئەو لەشكركێشییەی رژێمی توركی لێ بێت. تەنانەت لە باشوور كە ئیسلامییەكان لەم چەند ساڵەدا لە تیرۆریستی شاخەكانی هەورامانەوە بوون بە دیاردەیەكی دەنگیی و ناڕەزایەتی سەرشەقام، هیچ بەشدارییەكیان چ لە میدیا چ لە خۆپێشاندانەكاندا نەبوو بۆ پشتیوانی رۆژئاوا.
ئەمە ئەو چركەساتەیە ماسكی كوردایەتی رەوتە ئیسلامییەكان لە بەرچاوی هەموواندا دەكەوێت. ئەوەی دەبینرێت تەنیا كۆمەڵێك موجاهیدی خەلافەتخوازی متن بە زمانی كوردی قسە دەكەن.
ئاستی دەرەوە
لەسەر ئاستی دەرەكی زۆر لە دەوڵەت و پارتی سیاسیی و رێكخراوە جۆراوجۆرەكانی مافی مرۆڤ و داكۆكیكار لە "ئازادیی" بە فۆرمی جۆربەجۆر هەڵوێستی خۆیان لە هەمبەر ئەو داگیركارییەی تورك بۆ سەر رۆژئاوا روون كردەوە، خۆشبەختانە زۆربەیان سەركۆنەی ئەو لەشكركێشییەیان كرد، هەڵبەتە روانگە و بەرژەوەندییەكانی خۆیانیان پێش هەر شتێكی تر خستووە "ئەمەش مافی خۆیانە"، بەڵام ئەوەی گرنگە كورد بتوانێ ئیستسماری ئەو ناڕەزایەتییە جیهانییەی دژ بە تورك دروست بووە، بۆ بەرژەوەندیی خۆی بقۆزێتەوە، نەك وەك كۆمپانیایەكی سیكورتی لەو ناوەندەدا رۆڵێكی لاوەكی بگێڕێت، چونكە هەموو رۆژێك ئەم ناڕەزایەتی و گوشارە لەسەر تورك بوونی نابێت، هەموو رۆژێكیش دۆخی سووریا وا هەڵواسراو نابێت. دەبێت كورد ئەم هەلە بقۆزێتەوە، بەو پێیەی تازەترین پێناسەی سیاسەت قۆستنەوەی هەلەكانە. هەر لەو سۆنگەوە ناڕەزایەتییە جیهانییەكان تەوزیف دەكەین بەسەر سێ ئاستدا:
یەكەم: بەرژەوەندیی زلهێزەكان، وەك دەردەكەوێت رایەكی كۆنكرێتی هەیە لە كۆنگرێس تەنانەت لەناو كۆشكی سپیش بۆ گەڕانەوەی ئەمەریكا بۆ ناوچەكە. "لیندزی گراهام" ئەو سیناتۆرەی لە هەمووان زیاتر پێداگریی لە گەڕانەوەی ئەمەریكا دەكات، ترسی لە بەهێزبوونی هەژموونی رووسیایە لە سووریا كە دواتر لەوێوە دەپەڕێتەوە لبنان، ئەگەرچی لێدوانەكانی بۆ كورد رۆمانسییەكی زۆریان تێدایە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە سیاسەتوانی كورد عاشقانە سیاسەت دەكات، وێنای گراهام لە زەینی ئێمەدا وەك چێ گیڤارا بە خێرایی چەسپی، ئەگەرچی لێدوان و پاساوەكانی بۆ گەڕانەوەی ئەمەریكا بەمەبەستی پاراستنی كورد دیماگۆگێكی رووتە، بەڵام كورد دەتوانێت زیرەكانە ئەم بەهانەیە بقۆزێتەوە.
نابێت وەك پێشوو پێوەندییەكی رۆمانسییانە لەگەڵ ئەمەریكا دروست بكات، سیاسەت ئەو سێرگەیە ئەردۆغان دەیكات لە نێوان رووسیا و ئەمەریكادا. كورد نابێت وەها تێبگات ئیتر ئەمەریكا دەستبەرداری تورك دەبێت، لەوەتی یەكەمین رێكەوتن لە نێوان ئەمەریكا و تورك لە ساڵی 1795 واژوو كراوە، چەندان جار ئەم دڕدۆنگی و ساردییە لە نێوانیاندا هەبووە، بەڵام بە خوێندنەوەی مێژوو لەوە تێدەگەین ئەمەریكا و تورك هەرگیز دەستبەرداری یەكتر نەبوون.
زۆر بە باشی ئەو وتارەی "جەنگیز چاندار"م دێتەوە بیر لە سەرەتای دوو هەزارەكاندا نووسیبووی: ئەمەریكا دۆستێكی تازەی كوردە، بەڵام لە كۆتادا هەر لە بەرژەوەندیی توركیادا دەیشكێنێتەوە. ئەمە لەلایەك و لەلایەكی تریش، رووسیا هاتووەتەوە ناو گۆڕەپانەكە.
لە رۆژهەڵاتی فورات ناوچەیەكی "ئارام" لەژێر چاودێریی رووس و بە رێككەوتنی نێوان پۆتن- ئەردۆغان، خەریكە چێ دەكرێت، تەنانەت رووسیا لەمەشدا توركیای كۆنترۆڵ كردووە و ناهێڵێت هیچ جووڵەیەك بێ ئامادەبوونی هێزی وڵاتەكەی لەو ناوچەیەدا بكات كە ناونراوە زۆنی ئارام.
رووسیا هەم چاوی لە نەوت و گازی ناوچەكەیە تا نەبێتە ئەلتەرناتیڤی گازی سروشتی وڵاتەكەی، هەم جۆرێك رێككەوتنی لەگەڵ ئەمەریكا هەیە بۆ گۆڕینی نەخشەی ناوچەكە.
لەبارەی كورد، رووسەكان پێداگریی دەكەن لەوەی لەناو چوارچێوەی دەستووری سووریادا مافەكانی جێ بكرێتەوە، كە كەمترە لەوەی ساڵانی هەشتاكان رژێمی عێراق بە ئۆتۆنۆمییە كارتۆنییەكەی باشووری بەخشیبوو.
كورد دەبێت لەم دۆخەش ماسكە كەوتووەكەی رووسیا چاو لێ بكات، رێیەك بدۆزێتەوە نە ببێتە پاسەوانی چاڵە نەوتەكان بۆ ئەمەریكا، نە بەندەی گوێڕایەڵی رووسیا بۆ پێكهاتنەوە لەگەڵ ئەسەد. راستە چارەنووسی رۆژئاوا مانەوەیە لە چوارچێوەی سووریادا، بەڵام پرسیارە سەرەكییەكە ئەوەیە چۆن مانەوەیەك؟.
هەرچی وڵاتانی تری وەك فڕەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیا و كۆی وڵاتانی رۆژئاوایین، هەریەك بە جۆرێك چاوی لەو گۆڕانكارییانەی ناوچەكەیە تا سەرئەنجام پشكی ئەویش لە قازانجدا هەبێت، ئەمە شتێكی ئاساییە لە سیاسەتدا، بەڵام كورد دەبێت ماسكە كەوتووەكانیان ببینێت.
ئەوەی دۆستی كوردە تەنیا خۆیەتی، ئەو هێزەی بە ژیریی خۆی بە دەستی دێنێت سەرئەنجام دەبێتە هۆی سەركەوتنی. كێشەی ئێمە هەمیشە ئەوەیە باس لە مانەوە دەكەین، باس لە پاراستنمان دەكەین، هیچ كات بیر لە بەهێزبوونی خۆمان ناكەینەوە بە بازوو و ئاوەزی خۆمان. ئەو دەستە دەرەكییەی ئەمڕۆ هاوكارتە، بۆی هەیە سبەی هەمان دەست قوڕگت بۆ خنكاندن بگرێت.
دووەم: حزب و رێكخراوە چەپەكانی دنیا، چەپ بەگشتیی لە شكستێكی سیاسیدایە، بە تایبەت لە ئەوروپا بێ گوتارترین هێز، چەپەكانن. چونكە چیتر پڕۆلیتاریا هیوای گۆڕانكاریی ریشەیی لەسەر هەڵناچنرێت. تەنانەت گریمانەكەی "هێربرت ماركۆزە" بەزی كە پێی وابوو لە بری چینی كرێكار، توێژی گەنج دەتوانێت ببێتە داینەمۆی گۆڕین.
شۆڕشی 1968ی قوتابیانی فڕەنسا لەسەر ئەم تێفكرینە دروست بوو، شۆڕش هات و رۆیشت، هیچ گۆڕانكارییەك رووی نەدا وەك چەپەكان بیریان لێ دەكردەوە. هەنووكە چەپەكان بوونەتە زمانحاڵی ئیسلامی توندڕۆ، پاڵپشتی كۆماری ئیسلامی ئێران و حەماسی فەلەستینی و پەنابەران "ئەمەیانم پێ باشە". لەگەڵ ئەوەشدا رۆژ بە رۆژ نفووزیان لە كەمبوونەوەدایە، وەك لە دوا هەڵبژاردنی سوید و ئەڵمانیادا بینیمان، دەنگی پارتی دی لینكە و ڤێنستەر پارتی لە دابەزینێكی زۆردابوو لە بەرانبەردا پارتە راسیست و راستڕۆكان پێشڕەویی زۆریان كردبوو.
لەوەش كۆمیدیتر ئەوەیە چەپەكانی ئەوروپا هیچ كەسایەتییەكی بەهێزیان تێدا نییە، وتارێكی بوێرانەیش بدات، ئەوەی هەیە تەنیا ئەو چەپە كۆچبەرانەن بوونەتە ئەندامی ئەو حزبانە. من لێرەدا نموونە هەرە زەقەكەم پارتی چەپی سویدییە، بە پلەیەكی تریش پارتی لینكەی ئەڵمانی.
كورد بەتایبەت لە رۆژئاوا دەبێت ئاگاداری ئەمە بێت، چەپەكان ناتوانن هیچ كاریگەرییەكیان لەسەر بارودۆخەكە هەبێت. ئەمانیش ماسكەكانیان كەوتووە، ئاخر بێ مەڵامەت نییە سلاڤۆی ژیژەك وەك كاریزمترین فەیلەسووفی چەپی ئەوروپی، دۆستی نزیكی رژێمی كۆریای باكور و ئێرانە و بۆ رۆژئاوایش فرمێسكی تیمساحانە دەڕژێت.
سێیەم: دامەزراوە و رێكخراوە بیرۆكراسییەكان، ئەم رێكخراوانە لە باشترین حاڵەتدا داتا و ئامار دەكەن، سەرژمێری قوربانییەكان دەكەن، ئەگەر زۆر گوشاریش بۆ خۆیان بێنن، بەیاننامەیەكی مەتاتی و دوالیزمی بڵاو دەكەنەوە.
ئەگەر رێكخراوە هەرە گەورەكەی دنیا "رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان" بە نموونە وەربگرین، ئەم رێكخراوە جیا لەو سكەنداڵە گەورانەی لە رووی گەندەڵی و بیرۆكراسییەوە لەسەریەتی، هیچ كاریگەرییەكی نەك لەسەر رای دەوڵەتان نییە، بەڵكو ناتوانێ بۆچوونێكی گشتیی دنیایش دروست بكات. رێكخراوی كڵاوشینەكان وێنا هەرە دیارەكەی لە زیهنی زۆرینەدا، دابەشكردنی خێوەتە بەسەر لێقەوماواندا. كۆی ئەو رێكخراوانەی تریش هەریەك بە جۆرێك، گرێدراوی بەرژەوەندیی زلهێز و دەزگە هەواڵگرییەكان و پاشكۆی سیاسەتێكی دیاریكراون.
ئەمانە لە مێژە دەستەكەیان بۆ هەموو گەلانی بندەستی دنیا ئاشكرایە، كەچی تراجیدیاكە ئەوەیە كورد هێشتا بە بەیاننامەی مەحكوومكردن و پشتیوانی ئەو رێكخراوانە گەشكە لێی دەدات. ئەمە ئەو دیمەنە خەفەتبارەیە زۆرینەمانی نائومێد كردووە لە بەرانبەر سیاسەتی كوردی و سیاسەتوانی كورددا.
بە كورتی لە چەرخی نیولیبراڵیزمدا هەموو ماسكەكان كەوتوون، سیاسەت بە مانای بەرژەوەندیی رووت، بێ هیچ رووپۆشێكی هیومانیستیانە و پاساوی جۆراوجۆر خۆی نمایش دەكات. هەر ئەو گوتەیەی ترەمپ "بیرە نەوتەكان لە دەستی خۆماندایە". بێ هیچ ئەملاولایەك ناوەڕۆكی ئەو سیاسەتە هاوچەرخە روون دەكاتەوە كە هەنووكە دنیا هەڵدەسووڕێنێت.
كورد دەبێ ئاگای لەمە بێت و بە دوای بەرژەوەندیی خۆیەوە بێت. هەرچەند هاتنی مایك پێنس بۆ كوردستان سەرەتایەكی تری تازەیە، بەڵام ئەگەر زیرەكانە كار نەكەین، دەگەڕێینەوە چوارگۆشەی یەكەم.