سمكۆ محەمەد
چەمكی جیاوازی چەمكێكە بۆ قبووڵكردن و نەمانی فكری شموولی و كۆنكریتی سەری هەڵدا و تیۆریزە كراوە و لە رۆژئاوا تا ئاستێكیش پراكتیك كراوە، لەوێشەوە لەناو رۆشنبیری و كایەكانی تردا بووە بە ستایلێك كە فكر خۆی وەك بەشێك لە چەمكەكە كاری پێ بكرێ.
ئەم چەمكە وەك چەمكەكانی تر لە سایەی بازاڕی سیاسەت و سەرهەڵدانی رەوتی توندڕۆیی تیرۆریستی و ئەو نووسەرانەش كە پشتگیری ئەو رەوتە بوون، سووك كرا و خراپ كەڵكی لێ وەرگیرا، چونكە لەبری ئەوەی بە ئەرێنی خۆی بەرهەم بهێنێـتەوە و ئەویتر لە بەرانبەر یەكتر قبووڵ بكات، بەپێچەوانەوە لەژێر ناونیشانی جیاوازی بیروبۆچوون و بیركردنەوەی جیاواز، گورزێكی گەورەتری لەو فەرهەنگەدا كە بۆچوونی بیرمەندانی رابردووشی پێ بێ بەها كرا. ئیتر هەر كەس لە ئەنجامی بێكاری و ئارەزوویەكی بۆ خویندنەوە و بەكارهێنانی ئینتەرنێت و جیاوازی لە بیروبۆچوونی ئاینگەرایی و پشتگیری لە یەكێك لە بەرەكانی جەنگی سیستم و تیرۆر، جیاوازییەكی دروست كرد بۆ ئەوەی هەرچی جیاوازییە چینایەتی و نەتەوەیییەكانی تر هەیە، لە زەینی نەوەیەكی نوێدا بسڕێتەوە.
جیاوازی كە بەدیوە ئەرێنییەكەی كەڵكی لێ وەرنەگیرا، ئەو فەزا ناتەندروستەی بەرهەم هێنا كە هەرچی داتایەكی لە رێی ئینتەرنێتەوە چنگ كەوت، ئەو پاساوەی بەدەستەوە بێت كە بەناوی جیاوازییەوە رووبەڕووی ئەو چەمكە فكرییانەش ببنەوە و جیاوازی بیركردنەوە بكەن بە بازاڕێك بۆ رەواج پێدانی بیری تەسك و نالۆجیكی و بەرگریكردن لە نادادی لە هەموو بابەتەكانی ژیاندا. بەشێك لە سەرهەڵدانی ئەم كارەساتە فەرهەنگییەی زۆربەی زۆنەكانی سەر گۆی زەوی گرتووەتەوە، بە تایبەتیش ناوچەی رۆژهەڵات كە كوردستان بەهۆی نەبوونی سانسۆری فكرییەوە لە بری یەكبوون و دروستكردنی فەزای گشتی، فەوزای گشتیان بەرهەم هێنا.
ئەمەش تەنیا بۆ ئەوەبوو چیتر لەرێی فكرەوە ململانێ لەگەڵ تەكنەلۆجیا نەكرێ، یان ئەو سیاسەتەی تەكنەلۆجیای بەرهەم هێناوە بۆ گێلكردنی ئینسان بەگشتی و ئینسانی رۆژهەڵاتی بەتایبەتی، بەگەڕ بخرێت و لە شوێنێ خۆیان بە دواكەوتوویی بمێننەوە، سەرەنجام نووسین لە دوای سەرهەڵدانی چەمكی جیهانگەرایییەوە، مەترسیدارترین چەمك كە لە زۆرترین كات و شوێن و بابەتدا بەكار هاتبێت، چەمكی ئازادی بیروبۆچوون بووە كە بەناوی جیاوازییەوە مومارەسە كرا، لێرەوە دەچمە سەر چەمكێكی تری گرێدراو كە پێوەندی بە كۆمەڵگەوە هەیە.
گوناح و تاوان
گوناح و تاوان دوو زاراوەن و یەك مانایان هەیە، بەڵام یەكێكیان زاراوەیەكی ئەخلاقییە و بە سۆز مامەڵەی لە تەكدا دەكرێت، ئەویتریان یاسایییە. رووناكبیرانی رۆژئاوا بەپێی عەقڵی خۆیان و بەپێی ئەو پرەنسیپە ئاینییە كۆنەی باوەڕیان پێی هەبووە، گوناح و تاوانیان وەك دوو چەمكی ئەخلاقی و جیاوازی دوو چەمك دۆزیوەتەوە و نەفرەتیان لە بكەرەكانیان كردووە، كەچی ئەم زاراوانە رۆژانە هەستی پێ دەكرێت لەلایەن خەڵكەوە كاری پێ دەكرێت، بەبێ ئەوەی لە رێی ئەخلاقیاتەوە رێی لێ بگیرێ یان لەرێی یاساوە، چونكە دەسەڵات بەهەردوو بارەكەی دیار و نادیار، لێرە لە كوردستان خۆی گوناحبار و تاوانبارە بە حەقی گشتی.
ئەو سیستمە رەوشتییەی پێشتر رۆژئاوای بەڕێوە دەبرد، بەشێك لە جیاوازی لەبەرچاو گرتبوو، ئەویش لە ئاینەكەوە سەرچاوەی گرتبوو كە سەرەنجام گەیشتنە ئەو بڕوایە. ئێستە ئەم كێشەیە بە شێوەیەكی ئاڵۆزتر كایە جیاوازەكانی ژیانی رۆژانەی رۆژهەڵاتی تەنیوە، ئەوەی جیاوازی نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵاتە، ئەوەیە ئەوان رەخنەیان لەو چەمكانە گرت كە ژیانی كۆنترۆڵ كردووە و رێی لەهەر جۆرە دابڕان و داهێنانێك گرتبوو، كەچی لە رۆژهەڵات روناكبیران زیاتر پابەندی ئەو موفرەدانەن كە ئەخلاقی جێكەوتە بەرهەمی هێناوە، بۆیە كاتێك قسە دێتە سەر رووناكبیری كوردستان وەك دەستەبژێرێك كە بەكاری خۆی هەڵناستێ، بە گوناحبار و تاوانبار هەژمار دەكرێت، چونكە وەك جیاوازی تەماشای نەكرد، لەوێوە سەرچاوەی گرتووە كە رووناكبیر تاكێكی ئاسایی نییە لە مانا و جەوهەری گوناح و تاوان تێنەگەیشتبێت، بەڵكو ئەوان لە پشتی ماناكانیشەوە خوێندنەوەیان بۆ جیاوازییە چینایەتی و رەگەزایەتییەكان هەیە، لێرەوەیە بێدەنگیان گوناح و تاوانە دەرهەق بە مافی گشتی.
زۆربەی شیكردنەوە دەروونییەكان گرینگیان بەو سووچ و گوناحە داوە كە لە ئەنجامی پەروەردەی رابردوو و سایكۆلۆجیای خێزان وەك یەكەیەكی بچووكی كۆمەڵگە دروست بووە، بۆیە تاوانبار و گوناحبار بە سەرسوڕمانەوە دەڕواننە سزاكەیان كە لەلایەن دەسەڵاتەوە وەریدەگرن، یان لەلایەن دەوڵەتەوە، بەو پێیەی ئامرازەكانی ناپاكی و زیان گەیاندن بەگشت، لەپێناو بەدەستهێنانی ویستی تاك یان پاراستنی كولتووری دواكەوتوویی گشتی، هەستكردن بە گوناح و تاوانكردن لە كردەوەكانی رابردوودا دەردەكەون. ئەمەش لەوێوە هەستی پێ دەكرێت كە وەختێك تاكێك بیر لە رابردوو و منداڵێتی خۆی دەكاتەوە چۆن پەروەردە كراوە و چۆن سنووری گوناح و تاوانیان بە پێوەری كۆمەڵایەتی بۆ داناوە كە بەشی زۆری هەڵە بووە، نە ڕەخساندنی زەوینە بۆ منداڵ بۆ ناسینی گوناح و تاوانی راستەقینە، هۆی سەرەكین كە پیاوانی دڵڕەق و توندڕۆیی داهاتووی لێ بەرهەم بێت وەك ئەوەی لە كوردستان هەیە، یان ئەو ژنانەی وەك تۆڵە مامەڵە لە تەك پیاواندا دەكەن، جا با بە موڵكی دنیا بێت یان بەكوشتن و عەزابدان بێت لە ژیانیدا، بەشێك لەو ململانێیەی لە نێوان ژن و پیاودا هەیە ئەم تێگەیشتنەیە كە جێكەوتە بووە، بەتایبەتی لەناو كۆمەڵگەی كوردەواریدا.
ئەگەر مانای گوناح و تاوان بریتی بێت لە گوێڕایەڵ نەبوون بە پرەنسیپە ئاینییەكان یان داونەریت، یان ئەو سنوورانەی یاسا دایناوە، ئەوە دەبێت بە دوای ئەو كەسانەدا بگەڕێین كە تاوانیان نەكردووە و دەستیان لە ئازاردانی كەسدا نەبووە، چونكە بەشی زۆری كردەی رۆژانەی خەڵك هەر لە خێزان و پەروەردە و مامەڵەی رۆژانەی بازاڕەوە، بگرە كە پێوەندی بە ئەخلاقەوە هەیە، تا دەگاتە ئەو ئازاردانەی یەكتر كە چێژی لێ دەبینن، بە سووك تەماشاكردنی كەسێك و شكاندنەوەی كەسێك و زیان بەخشین بە كەسێك و بە گومڕاكردنی كەسێك لەلایەن گشتەوە و بەگومان تەماشاكردنی كەسێك بەتۆمەتی جیاواز، كۆمەڵە خەسڵەتێكن كە تەواوی كۆمەڵگەی كوردی هەڵگریەتی، بەڵام پرەنسیپێك نییە گشت سزا بدات، یان هێزێك نییە سنوورێك بۆ ئەم خراپ تێگەیشتنە دابنێت، بۆیە تاك دەبێتە قوربانی ئەو سزایە و بە گوناح و تاوانبار تەماشا دەكرێت.
بەشێك لەو هۆكارانەی وای كرد لە رۆژئاوا گرینگی بە بواری سۆسیۆلۆجیا بدرێت، بوونی ئەو كێشە كۆمەڵایەتییانە بوو كە لە ئەنجامی توندوتیژی جۆراوجۆر و تێنەگەیشتن لە ژیانی تایبەتی و كەسێتی روویان دەدا، چونكە ئەوكات سەراپای ئەوروپا وەك ئێستەی كوردستان لە حاڵەتێكی نائاسایی كۆمەڵایەتیدا دەژیا، خۆكوشتن یەكێك لە دیاردەكان بوو، بۆیە هەر لە ئەكادیمیاوە بگرە تا دەگاتە دەزگە ئاینی و تەناهییەكان گرینگییان بەم بابەتە ناحەزەدا تا بنبڕ بكرێت، بەڵام ئەوان بۆ ریشەكێشكردنی دیاردەكە گرینگییان پێ دا، نەك تەنیا كاری رۆژنامەوانی و لێكۆڵینەوەی ئەكادیمیی و ئامار بكرێت و هیچی تر، كەچی لە كوردستان بەو هەموو كێشەیەوە نەك هەر كۆمەڵناسێكی تیا هەڵنەكەوتووە، بەڵكو بۆ ناساندنی ئاین و نەریت و تیرە و قەبیلە جیاوازەكانیش كۆمەڵناسێكی شارەزای نییە، ئیتر چۆن بتوانین پشت بەو میتۆدانە ببەستین كە لە زانكۆكان دەخوێنرێت، ئەمە جگە لەوەی دەزگە ئاینییەكان لە جیاتی هێوركردنەوەی خەڵك لە بەكارهێنانی چەمكی ئەخلاق بۆ كوشتن و خۆكوشتن، بەپێچەوانەوە هاندەرێكی نادیارن و پۆلیسیش بەشێكن لە زیندووكردنەوەی كێشەی كۆمەڵایەتی.
كە دەڵێن كێشەی كۆمەڵایەتی و بەبێ هیچ روونكردنەوەیەك، بەو شێوەیە پێناسە دەكرێت گوایە كەسێك كێشەی كۆمەڵایەتی هەبێت و هیچی تر، نەك كۆمەڵگەیەك كێشەی بەردەوامی كۆمەڵایەتی هەیە و تاكیش بۆ دەربازبوون لەو میحنەتانە خۆی دەكوژێت یان دەبێتە قوربانی داونەریت، لایەنێكی تری كێشەی كۆمەڵایەتی لە تێڕوانینی كۆمەڵگەی كوردیدا، مردن و كوشتن قوربانییەك نییە یاسا یان عورفی كۆمەڵایەتی چارەسەری بكات، بەپێچەوانەوە لایەنە ئەخلاقیەكەی وەرگیراوە و لەبری چارەسەر كێشەكە ناشیرینیش دەكرێت، تا ئەو ئاستەی نەك هەر قوربانی بە گیانی، بگرە كەسوكاری كوژراو یان خۆكوژیش دوای رووداوەكە، شەرم دەكەن باسی كێشەكەیان بكەن، یان پەنا بۆ یاسا و رێسای كۆمەڵگە ببەن، تەنیا ئەوە نەبێت كە رووداوەكە ناوی لێ دەنرێت كێشەی كۆمەڵایەتی.
حزب لە دوای سەرهەڵدانیەوە یەكێك لەو هۆكارانە بوو كە تاك بتوانێ رزگاری بێت لە كۆتوبەند و رێساكانی كۆمەڵگە و یاسای كۆنكرێتی ئاین، یان لانیكەم جیاوازییەكان بەهۆی زۆربوونی كولتوور لە كوردستان و لەناو كۆمەڵگە، بكات بە نەریتی رۆشنبیری گشتی و لەرێی یاساوە بیچەسپێنێ، كەچی لە كوردستان بە بوونی ئەو هەموو حزبەشەوە كە باس لە عەلمانییەت و پێشكەوتن دەكەن، نەك هەر هەوڵیان نەداوە كێشەی كۆمەڵایەتی چارەسەر بكەن، تا بەهۆی جیاوازییەوە كەس نەكوژرێت یان بەهۆی مومارەسەی ئازادییەوە كەس نەكوژرێت و ئازار نەدرێت و راوەدوو نەنرێت، بەڵكو زۆرجار بوون بە داینەمۆی كێشە كۆمەڵایەتییەكان و بوون بە هاوكاریان، لە حاڵێكدا بەشێك ئازادی تاكگەراییە بەردەوامە لەناو كۆمەڵگە حزب دەبێت رەنگ بداتەوە، لەوەش خراپتر ئەوەیە كۆمەڵگەیەك بۆ چارەسەری كێشەكانی رێكخراو دروست دەكات، كەچی هەر خۆی رێكخراوەكانیش دەبنە بەشێك لەو كێشە كۆمەڵایەتییانەی كە بە پێوەری ئەخلاقی كار دەكەن و ناكرێ باس بكرێت، لە حاڵەتێكدا خەڵك بۆیە دەیەوێ لە خێڵ و بنەماڵەی كلاسیكی رزگاری بێت و ببێت بە ئەندامی حزب و رێكخراو، بۆ ئەوەی نەبێت بە قوربانی كێشەی كۆمەڵایەتی.
هەوڵێك هەیە بۆ سووككردن و بێ بەهاكردنی و هاندانی كۆلكە خوێنەوار بۆ نووسین لە ئایدۆلۆجیایەكەوە كە وەك تەڵقین دراوە بەگوێی نەخوێنەوارەكاندا، ئیتر ئەم هەوڵە لە شوێنێكی تردا بازاڕێكی گەورەتریشی بەرهەم هێنا، ئەویش بەرهەمهێنانی خوێنەواری شەیدا بە بڕوانامەی زانكۆكانی كەرتی تایبەت و نووسەری كرچوكاڵ بۆ گەرمكردنی بازاڕی میدیا تا هاتنی میدیای ئەلیكترۆنی و گەشەكردنی تا ئەم سەردەمە، لە حاڵێكدا جیاوازی ئەو كەسانەی وەك وەهم تێهەڵچوونەوە بەر خوێندن، بۆ ئەوە نەبوو كە ئاستی خوێنەواری و فەرهەنگی كۆمەڵایەتی بەرز بكەنەوە تا ئەو تەمیزە ئاینی و نەتەوەیییە نەمێنێت كە لە كوردستان خەریكە گەشە دەكات، بەپێچەوانەوە جیاوازییەكە خرایە خزمەت ململانێیەكی ترەوە كە مەترسی ئەوەی هەیە لە داهاتوودا ئەو شوێنانەش داگیر بكرێت كە بەناوی چاكسازییەوە لە دەزگەكانی حكوومی و حزبی دەكرێت، چونكە دەركەوتووە ئەو شەپۆلە نەخوێنەوارەی بەرەو زانكۆ ئەهلییەكان دەچن و خێرا بڕوانامە بەدەست دێنن، بۆ ئەوەیە جێ پێ بەو توێژە خوێنەوارەش لەق بكەن كە خەمی وڵاتەكەیەتی و لەرێی نووسین و پڕۆژەوە دەسەڵات ئیحراج دەكات بۆ ئەوەی تێگەیشتن لە جیاوازی وەك لایەنە ئەرێنییەكەی بمێنێت لەپێناو نەهێشتنی لایەنە نەرێنییەكەی جیاوازی.