یەكەم/جێندەر و ژیانی بە كۆمەڵ و شارستانی
دیدی جیاواز و تێڕوانینی جیاواز هەیە بۆ پێوەندی نێوان ژیانی بە كۆمەڵ و جێندەر. بەشێك لە مێژووناسان و ئەنسرۆپۆلۆجیست/مرۆڤناس، دروستبوونی گوند بە سەرچاوە، سەرەتا و دەستپێكی رۆڵ و جیاكاری جێندەری دادەنێن.
شۆڕشی كشتوكاڵی و نیشتەجێبوونی مرۆڤ لە رووبەرێكی دیاریكراودا وەك دۆخێك دەبینرێت بۆ ململانێی جێندەری و توندوتیژی لەسەر بنەمای جێندەری. شۆڕشی كشتوكاڵی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە دایك دەبێت. روونیشە پێشتر مرۆڤ لە سەردەمی كۆن و بەر لە شۆڕشی كشتوكاڵیدا، بە راوكردنەوە خەریك بووە و بەروبوومی لێ كردووەتەوە و شێوە و فۆرمی ژیانی سانا و سەرەتایی بووە.
ئەم فۆڕمەی ژیان جیاكارییەكی ئەوتۆی لە نێوان نێر و مێدا دروست نەكردووە، پێگەیان زۆر لە یەكتر جیاواز و دابڕاو نەبووە. پیاو لەو فۆڕمەی ژیان و سیستمی ژیاندا بەدوای راو و راوكردنەوە بووە. ژنانیش بەروبوومیان لێ كردووەتەوە و جۆرێك لە هاوسەنگی جێندەری بینراوە و ئامادەیی هەبووە.
دواتر ئەم شێوە ژیانە رووبەڕووی گۆڕانكاری دەبێتەوە و مرۆڤ دانەوێڵە دەچێنێت و ئاژەڵ ماڵی دەكات، لە رووبەرێكی دیاریكراودا جێگیر دەبێت و دەچێتە ناو دۆخی بە گرووپبوون و بە كۆمەڵبوون و سۆشیالایزەیشن/بە كۆمەڵایەتیبوونەوە.
ئەم دۆخە پێداویستی و داهێنانەكانی مرۆڤ ئاڵۆزتر و تێكەڵتر دەكات. گۆڕانكاری و داهێنان لە كەرەستە و ئامراز و شێوازەكانی بەرهەمهێنانی لە سێكتەری كشتوكاڵدا جێندەر و پێوەندییەكانی نێوان نێر و مێ دەگۆڕێت و دادەڕێژێتەوە. پرسیارەكان لێرەوە دەست پێ دەكەن كە رۆڵ چۆن دابەش بكرێن و ناسنامە و پێگەی كۆمەڵایەتی و ناسنامەی كار و ئەركەكان چۆن بێت؟ كێ چی بكات و كێ چی نەكات؟ چۆن كارەكان دابەش بكرێن و بەڕێوە ببرێن؟.
شۆڕشی كشتوكاڵی ژن بە ماڵ دەبەستێتەوە و مەودای جووڵەكانی كەم دەكاتەوە و رووبەری هاتوچۆكردنی لێ دەستێنێتەوە، چونكە ژن جێگیر دەبێت و چوونە دەرەوەی لە ماڵ كەم دەبێتەوە.
لێرەوە ماڵ وەك پانتایی و دەزگەیەكی كۆمەڵایەتی ژن دادەبڕێت لە پانتاییەكانی تر و رۆڵ و ئەرك و مافەكانی. پیاو لێرە بە كشتوكاڵ خەریك دەبێت و ژنیش منداڵ بەخێوكردن و خواردن دروستكردن.
ئەم دۆخە لە جیاكاریی و دوورخستنەوەی ژن لە كایەی گشتی، دەبێت بە دیاردە و دواتر چوارچێوەی كولتووری و نۆرم و بەها وەردەگرێت و دەچێتە ناو سیستمە كۆمەڵایەتییەكەوە و جێگیر دەبێت.
دواتر لەدایكبوونی شار، دەوڵەت، خاوەندارێتی تایبەت، لەدایكبوونی چەمكی كار بە مانا مۆدێرنەكەی، بازاڕ و ئابووری و دامەزراوەكانی وەك سوپا، پرۆسەی بازرگانی و لەدایكبوونی كارخانە و شۆڕشی پیشەسازی و سەرمایەداری، دووبارە چوارچێوەی ژن دەستكاری دەكەن و رۆڵ و ماف و ئەركەكانیان دیاری دەكەنەوە.
هەموو ئەو بوارانەی سەرەوە ژن دەكات بە ئامراز و نۆرم و ناسنامەی تایبەتی خۆی بەسەردا دەسەپێنێت. سیاسەت و بیرۆكراسیی و جەنگ و ململانێكان سیستمی حوكمڕانی ئاڵۆزتر كرد و پیاوی بەتەواوی كرد بە خاوەن دەسەڵات، هێز و هەژموون و ژنیشی بە یەكجاری لە دەرەوەی ماڵ دوور خستەوە و لەناو ماڵدا دووبارە جێگیری كردەوە، چونكە رێ بە ژن نەدەدرا بخوێنن، هۆشیاربن، ببن بە خاوەن جۆرێك لە ئاگایی و بڕۆنە ناو دامەزراوە و ئامێری بیرۆكراسیی و دەوڵەتەوە.
دووەم/ رێنیسانس و جێندەر
رێنیسانس وەرچەرخانێكی تازە و وێستگەیەكی گەورەی گۆڕانكاری فكری و فەلسەفی و سۆسیۆلۆجییە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا. بەشێك لەو گۆڕانكارییانەیش بریتین لە گۆڕانكاری لە پرسی ژن و جێندەر و پێگەی ژن و دووبارە داڕشتنەوەی ناسنامەی ژن.
لە سەرەتای سەدەی چواردەیەمەوە تا سەرەتای سەدەی هەژدە، ئامرازەكانی بەرهەمهێنان و سەرمایە و شێواز و تەكنیكی كار و پیشەسازی و كایەكانی تر، رووبەڕووی گۆڕانی زۆر بوونەتەوە. سەدەكانی ناوەڕاست سەدەی تاریك و بێ رۆشنایی و بێ بەها بوونە بۆ مرۆڤایەتی و ژن بەگشتی، لەگەڵ ئەوەشدا رێنیسانس و شۆڕشی پیشەسازی جارێكی تر فۆڕمی ململانێكانی گۆڕی و دووبارە ژنی خستە كێڵگە و مەیدانی ململانێكانەوە، بۆیە دەكرێت بڵێین ژنی زیاتر بە ناوەند كرد و كردی بە چەقی ململانێ و ئاڵۆزییەكان.
دامەزراوەی ئاینی و كەنیسە ژنی بە تەواوی كردبوو بە ئەكتەرێكی پلە دوو و هەموو دەسەڵاتێكی بەسەر ژیان و بیركردنەوە و ماف و ئازادییەكانی ژندا هەبوو. لە چەند وڵاتێكی ئەوروپی لەوكات و سەردەمەدا ژنیان دەسووتاند، بە بیانووی ئەوەی جادووگەرن، بەڵام لە بنەڕەتدا ژنگەلێك بوون كە لە دامەزراوەی كەنیسە هەڵگەڕابوونەوە و ویست و بیركردنەوەی خۆیان رادەستی كەنیسە و خەیاڵ و حەكایەتەكانی كەنیسە نەكردبوو.
ئەمە سەرەڕای كێشە بنەڕەتی و كۆمەڵایەتییەكانی تری وەك هاوسەریی، خوێندن، دەستدرێژی سێكسی، فۆرمە جیاوازەكانی تری لەناوبردن و سەرپەڕاندنی ژن و بێ بەشكردنیان لە كار و بەشداری سیاسی و ئازادی و مافە بنەڕەتییەكان.
سێیەم/ سیمۆن دێ بۆڤوار و چەمكی جێندەر
سیمۆن دێ بۆڤوار نووسەرێكی فڕەنسییە و بەشێك لە بەرهەم و كتیبەكانی لەبارەی پرسی جێندەر، فەلسەفە و رۆمان و ئەدەبیاتە. یەكێك لە بەرهەمە هەرە بەناوبانگەكانی كتێبی (رەگەزی دووەم) Second Sex, لە ساڵی ١٩٤٩دا بڵاو بووەتەوە و كلیك لەسەر پرسی ژن و كێشە و ئاریشەكانی دەكات.
سیمۆن دێ بۆڤوار، هەوڵ دەدات پرسی ژن بە دامەزراوەیی بكرێت و ببێت بە خەمی كۆمەڵگە و بیری لێ بكرێتەوە، بۆیە پێشنیاری ریفۆرم و دەستكاریكردنی هەندێك لە نۆرم و رێساكانی ناو كۆمەڵگەی ئەوكاتی ئەوروپا دەكات و پێی وایە، كاتێك منداڵێك لە دایك دەبێت، وەك ژن یان وەك پیاو لە دایك نابێت. پاڵپشتی ئەوەیش دەكات كە رەگەزەكەی بە (نێر و مێ)ەوە سروشت دیاری دەكات، بەڵام ئەرك، رۆڵ، ماف و جووڵەكانی لەناو كۆمەڵگەكەیدا سروشت و یاساكانی سروشت دیارییان نەكردووە. سیستمی كۆمەڵایەتی، چوارچێوەی كولتووری، نۆڕم، بەهاكان، رێسا، بونیاد و ترادسیۆنە كۆمەڵایەتییەكان، رۆڵ و ناسنامەی كۆمەڵایەتی بۆ دیاری دەكەن كە چۆن جووڵە بكات، چۆن بیر بكاتەوە و چۆن رەفتار بكات و چ ئەرك ببینێت؟.