پەیڕەو ئەنوەر
یەكەم
كتێب وەك كەرەستەیەكی نامۆ
بۆ قسەكردن لەبارەی كتێبەوە، دەگەڕێینەوە بۆ سەردەمی رێنیسانس، دیارە یەكێك لە بنەماكانی رێنیسانس شۆڕشی چاپ و چاپخانەیە. گۆتنبێرگ پیتی چاپ دادەهێنێت و ئەم داهێنانە مرۆڤ لە ڕێی كاغەز و مەرەكەبەوە بە كتێب دەبەستێتەوە.
سەرمایەداری و پرۆسەی بەشاریی و بازاڕ، بازنەكانی ئامادەبوونی كتێبی فراوانتر كرد و ئەو ئارگیۆمێنتەی بەتاڵ كردەوە كە گوایە كتێب تەنیا لە كۆشك و لای پاشاكان ئامادەیە، پێ دەچێت ئەم دیدە زیاتر پێوەندی بە سەدەكانی ناوەڕاستەوە هەبووبێت، كاتێك كتێب زیاتر وەك كەلەپوور و میراتی پاشا سەیر دەكرا. كاتێك چاپخانە لە دایك دەبێت، كتێبخانەش دەبێت بە پانتایی گشتی و كتێب دەچێتە ناوماڵ و خێزان و دێتە سەرشەقام و لەگەڵ دامەزراوەكانی دەوڵەت تێكەڵ دەبێت.
بەڵام كتێب لە دنیای كوردیدا غەریب دەردەكەوێت، پرۆسەكە پێوەندی بەوەوە نییە كە ئێمە كتێب ناكڕین و كتێب لە ناو ماڵ و ژوورەكانمان ئامادەیی نییە، یا ئێمە كۆمەڵگەیەكی دژە كتێب و دژە كاغەز و دژە مەرەكەب بین، بەڵكو غەریب دەركەوتنی كتێب لە دنیای ئێمەدا پێوەندی بە ئەپستیمۆلۆجیا/مەعریفەناسی كتێبەوە هەیە. ئێمە لەگەڵ كتێبدا لە پێوەندیداین، بەڵام لەگەڵی ناژین و نایناسین. بۆیە خوێندنەوەی كتێب لای ئێمە خوێندنەوەیەكی ئەبستڕاكتە و پرۆسەیەكە زیاتر گوزارشت لە ئاستێكی بەرزی بەرخۆریزم دەكات نەك ئاگایی و بێداربوونەوە. ئێمە كە كتێب دەخوێنینەوە، بەشە مردووەكەی ناوی دەخوێنینەوە و بەشە زیندووەكەشی دەكوژین.
ئامادەبوونی ئێمە لە پێشانگەی كتێب و لە بازاڕی كتێبدا ئامادەبوونێكی پاسیڤ و بێ روحە، تەنانەت ئامادەبوونێكی سیمبۆلی و فیزیكییە و هێشتا نەبووەتە ئاكچواڵ و ئاگایی. لەوێوە دەردەكەوێ كە كڕینی كتێب كردەیەكی هەرە ئاڵۆزی ناو دنیای ئێمەیە، ئاڵۆز بەمانای ئەوەی كتێب لە مێنتاڵی گشتی ئێمەدا غەریب و بێ ناسنامەیە و سەر بە هیچ رەگەزێكی شوێن و بوونناسیی نییە.
ئێمە لە پێشانگەكانی كتێب ژمارەیەكی زۆر كتێب دەكڕین و دەیانگوازینەوە بۆ ماڵەوە، بەڵام هەر لە رێ كتێبەكان سەردەبڕین و لاشەكەی لە ماڵەوە لەناو رەفەكاندا هەڵدەواسین. بۆیە دەكرێ بڵێین كتێب لە دیدی شەقام و رووبەرە گشتییەكانی ئێمەدا كەرەستەیەكی نامۆ و پەراوێزخراو و دەست لێ نەدراوە، بەگشتی كولتوورێكمان نییە بەناوی مانا جیاوازەكانی كتێبەوە قسە بكات و نوێنەرایەتی كتێب بكات لەناو چوارچێوە گشتییەكەی كولتوور و فەرهەنگی گشتیماندا.
دوو
(فڕانز فانۆن) و كتێبەكەی
یەكێك لەو كتێب و سەرچاوانەی كاریگەری لەسەر زۆر لە شۆڕش و جووڵانەوە سیاسی-كۆمەڵایەتییەكانی سەدەی بیستەم هەبووە، كتێبی (بەشخوراوانی سەرزەوی)ی فڕانز فانۆنە، بەتایبەت شۆڕشی جەزائیری ساڵی ١٩٦٢ و شۆڕشی كۆماری ئیسلامیی ئێرانی ساڵی ١٩٧٩ كە شیعەگەرایی وەك مەزەو كرد بە دەستەبژێری سیاسی و فەرمانڕەوا لە ئێراندا.
ئەم كتێبەی (فڕانز فانۆن) بە ئینجیلی دژە-كۆلۆنیالیزم و دژە-ئیمپریالیزم دادەنرێ و دەناسرێت. فڕانز فانۆن سوور بوو لەسەر ئەوی كە دەبێ "داگیركەر" بكوژرێت و لەناو ببرێت و لەڕێی توندوتیژییەوە دووبارە شارستانییەكی تازە دروست بكرێتەوە و سەرجەم شوێنەوارەكانی داگیركاری و كۆلۆنیالیزم و خۆسەپاندنی بێگانە بێتە سڕینەوە و نەهێڵرێت.
فڕانز فانۆن وای بۆ دەچوو كە سیستمی داگیركاری دەروونی هەموو تاكێكی وڵاتی داگیركراوی داگیر دەكرد و لەڕووی دەروونییەوە تێكی دەشكاند، هەستی "خۆبەكەمزانینی" تێدا دروست دەكرد و كۆمەڵگەكەشی بەشێوەیەكی گشتی رووبەڕووی وێرانبوون و بێ هیوابوون و رەشبینییەكی هەمیشەیی دەكردەوە. بۆیە بەردەوام پێی وابووە كە داگیركەر وەك هێز و دەسەڵات و باڵایی و كولتوور و بیركردنەوە، بوونەوەرێكی دابەشكراو و پەرتكراو و بێ بیر و لاوازی بەرهەم دەهێنا، كۆلۆنیالیزم بەگشتی كارخانەی بەرهەمهێنانی مرۆڤی لەڕ و لاواز و ماشێنی هاڕینی سیستمی بیركردنەوە و ئەندێشەی تاكی خۆرهەڵاتییە.
سێ
دووانەی كتێب و زانكۆ
دیارە لە ئەدەبیات و مێژووی دنیادا هەم كتێب و هەمیش زانكۆ، وەك دووانەیەك رۆڵێكی ئێجگار گەورەیان لە رووداوە كۆمەڵایەتی و سیاسی و فەرهەنگییەكانی دنیادا بینیوە، لە شۆڕشی گەورەی فڕەنسا لە ساڵی ١٧٨٩دا، كتێبەكانی (پەیمانی كۆمەڵایەتی)ی جان جاك رۆسۆ و كتێبەكانی ڤۆڵتێر و مۆنتیسكیۆ و چەندانی تر، سەرمایەیەكی كاریگەر بوون لە جۆشدانی جەماوەر و بەرهەمهێنانی كولتووری بەرەنگاربوونەوەی جەماوەری و ئاگایی. میشێل فۆكۆ و تێزەكانی فۆكۆ جارێكی تر رۆڵی بینی لە شۆڕش و جووڵانەوە خوێندكارییەكەی ساڵی ١٩٦٨ی فڕەنسا. بۆیە كتێب و زانكۆ هەمیشە دووانەیەكی بەیەكەوە بەستراو و لەیەك ئاڵاون.
زانكۆ وەك بونیاد و ژێرخان تەنیا كایەیەكە بۆ جێكردنەوەی ئەكتەرەكان (مامۆستا، قوتابی و توێژەر)، بەڵام ئەوەی ئەو بونیادە دەجووڵێنێ و فكر و ئاگایی بۆ بەرهەم دێنێت، كتێب و تێكستەكانی ناو كتێب و حیكایەتەكانی ناو كتێبن. دەكرێ بڵێین كتێب لێرە وەك سەرخان و كەرەستەی جووڵاندن و ئۆكسجینی ناو زانكۆ وەك دامەزراوەیەكی مەعریفی و ئەكادیمی دەردەكەوێ و رۆڵ دەبینێت.
كتێب لە زانكۆ داببڕی، تەنیا كەلاوەیەكی وێران دەمێنێتەوە. وێران بە مانای ئەوەی كتێب خانەیەكی كۆمەڵایەتی و ئەكادیمی وەك زانكۆی لە خانە كۆمەڵایەتییەكانی تری ناو كۆمەڵگە جیا كردووەتەوە و شوناسی زانكۆ و وردبوونەوە و پسپۆڕی و تێڕامان و گومانكردنی لە دیاردەكانی دەوروبەری پێ بەخشیوە.
لە زانستی سۆسیۆلۆجیادا، كۆمەڵگە لە چەندان یەكەی كۆمەڵایەتی و لە یەكتر جیاواز پێكدێت، بەشێكیان مردوون و بەشەكەی تریش زیندوو، ئەو یەكانەی زیندوون و جووڵە دەكەن، سەرچاوەكەیان كتێب و دەستبردنە بۆ كتێب. هەر یەكەیەكی كۆمەڵایەتی لەگەڵ كتێب نەژی، زوو دەمرێ و دەكەوێت.