لە ماوەی ڕابردوودا د. عەبدولكەریمی سروش كە وەك بیرمەند و كەسایەتییەكی ڕۆشنبیری ئاینی و چالاك لە بواری تیۆریزەكردنی بیركردنەوەی نوێی ئاینی و هەروەها شرۆڤەكاری مەسنەویی مەولانای ڕۆمی ناسراوە، لە دانیشتنێك لە زنجیره دانیشتنەكانی ڕاڤه و شرۆڤەی مەسنەوی مەعنەوییەكەی مەولانادا، واتە لە دانیشتنی هەشتایەمدا باسی مانا و دەلالەتی "كورد" لە ڕابردووی سەردەمی مەولانا كرد، ئەمەش لە میانەی لێكدانەوەی ڕەچەڵەكی حیسامەئاینی چەلەبی بوو. هەڵبەت ئەم دانیشتنە ساڵێك زیاتر پێش ئێستە بەڕێوه چووە، بەڵام فایلەكە بەشێوەی دەنگی ماوەیەكی كەمە بڵاو بووەتەوە.
دكتۆر سروش پاش خوێندنەوەی پێشەكیی عەرەبیی دەفتەری یەكەمی مەسنەوی كە تێیدا مەولانا دەڵێت: كتێبەكەی لەسەر داواكاریی حیسامەدینی چەلەبی نووسیوە، بەشێك لە نووسینەكانی مەولانای هێناوە و بەم شێوەیە لە بارەیانەوە قسە دەكات كە من لە دەنگەوە دەیكەم بە وشە:
(ئەم حیسامەدینە كێیە؟ ڕەچەڵەكی دەگاتەوە كوێ و لە كوێوە دێت؟. ڕەچەلەكی ڕەسەنی دەگاتەوە ئەبوبەكری سدیق خەلیفەی یەكەم، بەڵام لەم نێوانەیشدا كەسێك هەیە ڕەچەڵەكی دەگاتەوە شێخی بەرز و بەڕێز بەوەی كە دەڵێن "امسیت كردیا و اصبحت عربیا"، یەكێك لە باپیرانی ئەو، كەسێك بووە كە "شەو كورد بووە و سبەینێ بووە بە عەرەب". واتە داوای لە خودا كردووە كە عەرەبیی فێر بكات. هەڵبەت ئەمە ئەفسانەیه، بەڵام گوتەیەك هەیە دەڵێ ئەم "ئاغا كورده" جارێك ڕۆشتبوو، كورد... داوای لێبوردن ئەكەم ئەگەر كوردێك لەم مەجلیسەدا هەیە یان كەسانێك ئەم قسەیە دەبیستن... لە ڕابردوودا و لای خەڵكی سەردەمانی پێشوو، كورد بە تەواوەتی به واتای ئینسانێكی (ڕەشۆكی بێ فەرهەنگ) بەكار دەبرا.
لە زاری مەولانا و وشەكانیشیدا هەركات دەیەوێت (ئینسانێكی ساویلكەی جاهیل) بە نموونە بێنێتەوە و دەڵێت: كوردێك. لای ڕابردووان هەڵبەتە ئەمە باو بووە و مەشهوور بووە كە كورد و لە بنەمادا كوردەكان خێڵێك لە جنۆكەن و لە بنەڕەتدا ڕەچەڵەكێكی نامرۆڤانەیان بۆ وێنا دەكردن. بەهەرحاڵ هەندێك شت هەن كە ئێمە تەنیا لە ڕووی مێژووییەوە دەیانڵێینەوە و قسەگەلێكی دروست و پەسندكراو نین. (ئەم ئینسانە كوردە، یانی هەر ئەم هیچ نەزان و حۆله) ڕۆشتبوو لە حوجرەی فەقێیان بینیبووی ئەوان دانیشتوون و كتێبی عەرەبی دەخوێننەوە و زۆری خەفەت خوارد كە بۆچی من عەرەبی نازانم؟ هەر بەو ساوێلكەییەی خۆیەوە ڕۆیشت و لە یەكێك لە فەقێكانی پرسی، ئێوە چۆن ئەم شتانە فێر بوون؟ ئەویش كە سەری دەنایە سەری ئەم كوردە داماوە و زستانیش بووە، پێی گوت: ئەم ئەستێركه (حەوز) دەبینی كە سەهۆڵی بەستووه، ئێمە شەوان ڕۆیشتینە ناو ئەم ئەستێركە، سەهۆڵەكانمان دەشكاند و چووینە ژێر سەهۆڵەكانەوە و عەرەبی فێر بووین. ئەم (داماو)ەش باوەڕی كرد و ڕۆیشتە ناو ئەستێركەكە و سەهۆڵەكەی شكاند و چووە ناو هەمان قوتابخانە، لەناو ئەستێركەكە خۆی شووشت و بە هەڵكەوت قسەكە بەڕاست گەڕا و بەیانی كە لە خەو هەستا، گوتی "امسیت كردیا و اصبحت عربیا"، شەو كورد بووم و ئێستەیش عەرەبم، واتە باش فێری زمانی عەرەبی بووم) (پێكەنینی دكتۆر سروش).
ئەم شێوە دەربڕین و گێڕانەوەیە هەر بە وشە و نووسینیشدا پڕە لە دەلالەتی سووكایەتیكەر و فاشیستانە و خۆپەرستانە، كە لە درێژەدا بە شیكردنەوەی فایلە دەنگییەكە و ئاواز و زایەڵەی دەربڕین و تۆنی دەنگ، دەپەرژێمە سەری.
ڕاستییەكەی ئەگەرچی هەر جۆرە دەلالەتێك كە لەسەر كورد لە مەسنەوی یان هەر دەق و ڕوانگەیەكی ئەویترەوە دەردەكەوێت، نابێ وەك بنەما و بەیسێك بۆ كوردناسیی چاوی لێ بكرێت، بەڵكو لە باشترین حاڵەتدا كڵاوڕۆژنەیەكە بۆ ئەویترناسییەك كە "خۆی" لەسەری گەشە دەكات و لەم حاڵەتەدا، دەبێت ئێمە لە بازنەی پەرچەكردارەوە بگوازرێینەوە بۆ پانتاییەكی بەرینتر كە كردار و بكەرانەیە و لە هەواری خۆناسیی و ئەویترناسیدا پێكەوە، خۆی دەبینێتەوە.
ئەم قسە و هەڵوێستانەی دكتۆر سروش، سەرەڕای ئەوەی لێكۆڵەر و مێژووزان د. ئیسماعیل شەمس و خاتوو سورەیا خودامورادی و چەندان خاوەن ڕا و توێژەری تری كورد، شییان كردووەتەوە و باسی لایەنە هەڵەكان و لادان و كێشەی مەعریفەناسانەی ئەو دەربڕینەیان كردووه، من نایەمەوە سەر ئەوانە، دەشێت هەڵگری باسی تر بێت كە لە قەوارەی چەند پرسیارێكدا هەوڵ دەدەم هەڵیخڕێنم.
دەمەوێ باسی ئەوە بكەم كە سروش بۆ قسەیەكی وای كردووە؟ ئایا بە ڕاستی كورد لە ڕوانینی ڕابردوویانەوە وەك نەزان و بێ فەرهەنگ سەیر كراوە؟ ئەگەر وا نەبووە ئاخۆ سروش بە ئەنقەست و بە مەبەست یان وەك دەڵێن لایەنگرانە و بە نیازێكی نەشیاو ئەمەی كردووە؟ ئایا ئەگەر لە سەردەمی كۆنەوە وەها تێگەیشتنێك لەبارەی كوردەوە هەبووە، بۆ ئێمە بێ ئاگاین لێی؟ ئایا كورد ئەو هەموو بیرمەند و مێژووناس و مێژووزان و نووسەرەی پێشكەشی دنیا و زمانی زاڵی ئەودەم، واتە عەرەب و ئیسلام نەكرد؟ كەواتە چۆنە سروشێكی بیرمەند و یەكێك لە كەسایەتییە كاریگەرەكانی بواری ڕۆشنبیری ئاینی /هەرچەند ئەم لێكدانەوە لای من بەردەوام نیشانەی پرسیاری لەسەر بووە و ئێستە ناپەرژێمە سەری/ كە لە چەندان زانكۆی جیهانیدا خوێندوویەتی و وانەی گوتووەتەوە و خولی مەولاناناسی كردووەتەوه، ئەم قسانە دەكات؟
دەبێ ئەوە بزانین هەر جۆرە بیركردنەوەیەك بەو مانا نییە عەقڵێكی مرۆڤدۆستانە و حەقیقەتدۆزانە لە پشتەوەیەتی، ئەگەرنا ئادۆرنۆ گوتەنی، فاشیزمیش جۆرێك بیركردنەوەیە.
شتێك كە وەڵامی ئەم پرسیارانەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە، لە پلەی یەكەم، ناسینێكی كورتی سروشە و دواتر ناسینی مەولانا و لە پلەی كۆتاشدا خوێندنەوە و تەئویلی سروش بۆ مەولانا و كەڵكوەرگرتنێتی لە شیعرەكانی بۆ ڕوونكردنەوەی تێز و تێڕوانینەكانی بۆ ئیمان، ئیسلام، سیاسەت، لیبراڵیزم و فەلسەفە و ... لە درێژەدا بەشێوەیەكی پێكەوەگرێدراو و دانەبڕاو باسی دەكەم.
سروش سەردەمێك وەك ڕەخنەگرێكی ئاینداری ماركسیسم و لایەنگری كارل پووپر فەیلەسووفی لیبراڵ ناسرابوو. مێژوویەكی پڕ هەوراز و نشێویشی لەگەڵ شۆڕشی ساڵی 1979 لە ئێران و كۆماری ئیسلامی و پێوەندی و نامە گۆڕینەوەی لەگەڵ بەرپرسانی ئاینی كۆماردا هەبووە، ئەگەرچی زۆربەی هەڵوێستە سیاسییەكانی بە زمانێكی ڕیتمی و موسەجەع (سەروادار) و حیكمەتئاساوە پێچاون، بەڵام لە ئەنجامدا و لە نوسخە و ڤێرژنێكی تر‌دا، واتە لە ئامانج و مەبەستدا مەلا كرێكارێكی ترە كە هەموو شتێك لە خزمەت ئاین و ئیسلام و لە ئەنجامدا ئیسلامی سیاسی بە بنەمای شیعەگەرێتی دەبینێت، بێگومان هەندێك خاڵی جیاواز ئەم دوو كەسایەتییە بە ڕواڵەت لە یەكتر جیا دەكاتەوە و ئەم خاڵانەیش جەوهەری دەنوێنێت، بەڵام ئەنجام و وێستگەی كۆتایان هەر دامەزراندنی دەسەڵاتێكی ئاینی ئایدۆلۆجی و بناژۆخوازانەیه.
هەرچەند ئەو هۆگری و پێوەستەبوونەی سروش بە كولتوور و زمانی فارسی و عیرفانی ئێرانی هەیەتی، لە مەلا كرێكاردا بۆ كورد و كولتوور و مێژووەكەی شوێنپێی نابینرێت، هەرچەند سروش كەسایەتییەك بووە بە سیاسەت و تاكتیك و ستراتیجی تایبەت و پراگماتیستیانەی خۆی جووڵاوەتەوە و تا شوێنێك كە بووە بە چلەمین كەس لە لیستی كەسایەتییە كاریگەرەكانی دنیا، لە ساڵی 2012دا بەپێی گۆڤاری فۆرن پۆلیسی، ئەگەرچی سروش بیردۆزی "خەونئامێزبوونی قورئان"ی خستەڕوو و قورئانی بە بەرهەمی پێغەمبەر لە قەڵەم دا، ئەم تێزە بەناوی ئەوەوە تۆمار بووە و لە هەندێ كۆڕ و ئەڵقەی ڕۆشنبیرانەیشدا چەپڵەی بۆ لێ درا، بەڵام سروش لە دواجاردا فەلسەفە لە خزمەتی مەبەست و ئامانجی سیاسیی كە هەمان دامەزراندنی ئیسلامێكی سیاسییە، ئەویش بە تەوەری شیعەگەرێتی لە هەناوی تێڕوانینەكانیدا خەوتوون، جا با باسی ئەوەش بكات كە دەكرێ دیموكراسی لەگەڵ ئیسلامدا بگونجێنرێت.
ئەم جیاوازییانە بەڕواڵەت جەوهەرین، بەڵام لە بنەمادا دوو تێڕوانینن بەرەو یەك هەواری سارد و ڕەق بەناوی بناژۆخوازی مل دەنێن و ئەگەر كەسێك تۆزێك بە ڕوانینێكی ڕەخنەگرانەوە گوێبیستی سیمینار و خوێنەری كتێبەكانی سروش بێت، دەزانێ تەئویل و خوێندنەوەی بۆ مەولانا و مەسنەوییەكەی، هەر لە خزمەت ئەو ئامانج و مەبەستەدا‌یه.
دیارە تێڕوانینی مەولانا و جیهانبینییە بەرینەكەی كە لە 26 هەزار بەیتدا خستوویەتیە ڕوو و دەیان و سەتان خوێندنەوە و شرۆڤەی بۆ كراوە، لێرەدا بە ئاسانی تەنانەت تیشكیشی ناخرێتە سەر، بەڵام هەر ئەوەندە بەسە بزانین مەولانا هەڵگری وەها حیكمەت و جیهانبینییەكی عیرفانی بووە كە چیرۆك و گێڕانەوەگەلی جۆراوجۆری كردووە بە شیعر و وەها حیكمەتئامێز دەریخستوون، كە ئیستاتیكایەكی ڕەخنەگرانە و لۆمەكارانەی بۆ ئەو كەسانە هەیە كە خۆیان بە تەوەر و سەرچاوەی هەموو زانیاری و بڕیارێك دەزانن، تەنیا ئەوەندە بەسە كە ئێمە چیرۆكی "مووسا و شوان" و "خزر و مووسا" بخوێنینەوە و لەوێ بە ئاسانی تێدەگەین، خودا لایەنی مووسای نەگرتووە كە پێغەمبەر و نێردراوی بووه، بەڵكو بەردەوام داكۆكیی لە كردەوەی شوان و بڕیارەكانی خزر كردووه، تەنانەت ئەگەرچی بەڕواڵەت پێچەوانەی عەقڵیش بوون.
ئەمە بۆیە دەڵێم ئاماژەی مەولانا بۆ زانای گشتی و عەقڵی ڕەها، واتە خودایە كە حیكمەتەكەی بەم ئاسانییانە بۆ پێغەمبەرەكانیش درك ناكرێت. لە خوێندنەوە و تەئویلەكانی سروش بۆ مەولانا جۆرێك "به هەوەس خوێندنەوه و به حەز ڕاڤەكردن" هەیه، كە هەڵبەت ناتوانین نكوڵی لەوە بكەین كە كۆڕی مەجلیسەكانی گەرم و سیحری زمان و دەربڕینی كاریگەر و كێشكەرن، بەڵام لە بنەوەی ئەم زمانە ڕیتمی و سەروادارە، جیهانبینییەك خەوتووە كە بە ڕوونی دوو هێڵی كافر و مسوڵمان و چاكە و خراپە و خێر و شەڕی دیاری كردووە، كۆی هەوڵە فكرییەكانی بەرەو دەسەڵاتێكی سیاسیی ئیسلامیی شیعەگەرای ئایدۆلۆجی دەچێ.
هەرچەند لە قۆناغێكدا سروش لە ڕووی تیۆرییەوە بە باوكی ڕۆحی ریفۆرمخوازیی لە ناو جەستە و دەماری ڕژێمی سیاسیی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا ناوزەد دەكرا، بەڵام پاش دوایەمین لێدوانی لەژێر ناوی "دەسەڵاتخوازیی پێغەمبەری ئیسلام" گەیشتە بنبەست، بە گشتی دەركەوت ئەو تەنیا هەندێك تێبینی و سەرنجی لەسەر شێوازی حوكمڕانی ئیسلامیی-شیعی هەیە و هیچ ئەگەرێك نییە ئەگەر ئەویش لە جێی دەسەڵاتدارانی ئێستە بووایە، بناژۆخوازیی و ڕادیكاڵیزمی ئاینی پێڕەو نەكردایە!
ئێستە دێمە سەر تەئویل و خوێندنەوەی سروش لە مەولانا كە ئەگەرچی باسێكی زۆر دوور و درێژی دەوێت، بەڵام من بە گشتی باسی دەكەم.
مەولانا، عارف و بیرمەندێك كە لە سەدەی شەشەم و حەوتەمی كۆچی ژیاوە و بیروڕاكانی لە چوارچێوەی شیعردا هۆنیونەتەوە، ئەوانەی شارەزای ئەدەب و ڕوانگە تەئویلی و ڕاڤەكارانەكانن، دەزانن دەقێكی ئەدەبی بەتایبەت شیعر خوێندنەوە و ڕاڤەی فرەلایەن و فرەچەشن هەڵدەگرێت، ناكرێت لەسەر بنەمای دەقێكی شیعری فەلسەفەیەكی سیاسیی پێناسە بكەی، یان ئەو دەقە وەك بەڵەی تێڕوانین و ئایدۆلۆجیای خۆت بهێنیتەوه و دواتر خەونی پراكتیزەكردنیشیت هەبێ.
ڕەنگە هەر بەم هۆكارە بووبێت، ئەفلاتوون هیچ كات شاعیرانی لە كۆمارەكەی خۆی جێ نەكردەوە و بە هۆكاری سەرەكیی گەندەڵی و ترازانی خشتەی كۆمەڵگەی دەبینین، لەبارەی ئەم بابەتەوە سروش كەوتووەتە ناو جۆرێك یەقین و دڵنیاییەوە، بە كورتییەكەی واتە دەلالەت و مانای شیعر و جیهانبینیی عارفانەی مەولانای موتوربە و پێوەن كردووە لەگەڵ ئایدۆلۆجیای خۆی بۆ سیاسەت و دامەزراندنی حوكمڕانییەكی ئیسلامیی شیعی، بە هەندێك گونجاندن و پێكەوە گرێدانەوە بە هەندێ لایەنی ڕووكەشی دیموكراسی و سیكولاریزم، ئەویش تەنیا لە ڕووی بیردۆز و تیۆرەوە.
ئەو یۆتۆپیا و وڵاتی خەونەی كە مەولانا باسی دەكات، زۆر جیاوازە لەو حوكمڕانییەی سروش دەیەوێ ڕۆحی مەولانایشی تێدا نیشتەجێ بكات. گەیشتن بەم یەقین و ئیجتیهادە لە ڕوانگەی سروشەوە بۆ زۆر شتی وەك ئەخلاق، سیاسەت، فەلسەفە. خودا و پێغەمبەر، ڕەنگی داوەتەوە و لێرەدا لەبارەی كوردیشەوە ئەم یەقینە مانادۆز و ماناهەڵگۆستنەی چەند قات بووەتەوە.
وەك لە سەرەوە دەقی لێدوانەكەی سروشم هێناوه، ئەو ناگەڕێتەوە سەر وردەكاریی كۆنتێكست و گوتاری ئەو سەردەمەی مەولانا و پێش ئەو كە كورد بەو شێوەیە لەسەر زاران بووە یان نا و بۆچی وا بووە؟ ئەو هیچ سەرچاوە و ژێدەرێكمان پێ ناناسێنێت، بەپێچەوانەی زۆری تر لەو باس و مژارانەی دەیخاتە ڕوو كە خێرا ئاماژە بە چەندان ژێدەر دەكات. ئەگەر ناكۆكی و دژوازییەكەی سروش لێرەشدا دەرنەكەوێت، بە گوێگرتن لە فایلە دەنگییەكە ئەوەی تۆزێك زمانی فارسی بزانێت، بۆی دەردەكەوێت خەریكە چیرۆكێكی تەنزئامێز و ئایرۆنی دەگێڕێتەوە و تەنانەت ئاماژە بە دەیان بەیتی تری مەولانا ناكات كە كورد و پارس (فارس) و ڕۆمی و تورك، وەك زمان و نەژاد لە پاڵ یەكدا هاتوون و ڕێك بەندی كردووە بەم "امسیت كردیا و اصبحت عربیا". جیا لەوەی لە ڕووی شێوازناسی و مەعریفەناسییەوه، بژاردەكەرانە و بەرتەسك جووڵاوەتەوە لە ئاواز و زایەڵەی دەنگەكەیدا و لە بەكاربردنی وشەكانی وەك "این ێ‌قای كورد" زیاتر مەبەستەكەی دیارە.
لە زمانی فارسیدا تەنیا بە كەسێك وا دەڵێن كە هەڵەیەكی كردبێت، یان كارێكی گەوجانە و گەمژانەی لێ وەشابێتەوە كە شایستەی گاڵتەپێكردن بێت، یان دەڵێت "این كرد بیچارە" (ئەم كوردە داماوە) و پێكەنینی كۆتایی قسەكەی... هەر كەس چەند سیمینارێكی سروشی گوێ لێ گرتبێت، دەزانێ ئەمە دەربڕینێكی ئاسایی و نۆرماڵی ئەو نییە، ئەو كە سنووری نێوان چەمك و مانا وردیلە و گەردیلەكانی وشە و دەلالەتەكان بە وردی دیاری دەكات، بۆچی وای كردووە؟
وەڵامەكە هەرچییەك بێت، بەبۆچوونی من سروش تەنیا لەو ڕووەوە جێی لۆمە و مەترسییە كە نوێنەرایەتیی فكر و ڕۆشنبیرییەكی ئایدۆلۆجی و ئاینی دەكات، كە سەر لە یەقین یان بە واتەیەكی تر، ئیستیبداد و دیكتاتۆریی دەدات و لەو ڕووەوە كە هێڵەكانی خۆی لەگەڵ كورد بەو ڕوونییە دیاری دەكات، جێی گرنگیپێدانە و بگرە ڕێزیشە كە وەها بە ڕاستبێژیی بۆچوونی ناتەواو و هەڵبەت هەڵەی خۆی، لەبارەی ئێمەوه (چ لەو سەردەمە چ سووكە دەلالەتێكیش بۆ ئێستە بە مەبەستێكی هەژموونی و هەیمەنەخوازانە) دەڵێت.
گۆرانیی برایەتی و هاوسۆزیی زڕبرایانەی ڕۆشنبیر و بیرمەند و چالاك و عارف و... فارس ئیتر بەم شێوەیە كاڵ و بنبڕ دەبێتەوە، ئەوان زەحمەتی ئەوە لە كۆڵ ئێمە كەم دەكەنەوە كە ئێمە هەناوی فكر و بیركردنەوەیان شی بكەینەوە و بیخەینە ڕوو.