ئێسته دنیا له كاردانه‌وه و كاره‌ساته‌كانی ڤایرۆسی كۆرۆنا چاك ده‌بێته‌وه و گۆڕاوه‌كان كه چوونه‌ته ناو دنیاوه، بۆ گێژه‌ڵووكه‌یه‌ك كه هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ی لێی نزیك ده‌بنه‌وه ده‌خنكێنێت. له‌گه‌ڵ نزیكبوونه‌وه‌ی ئه‌م ڤایرۆسه ترسناكه له ته‌واوبوونی ساڵی سێیه‌می خۆی، وه‌ك چۆن یه‌كه‌م حاڵه‌تی تووشبوون له مانگی كانوونی دووه‌می 2019 له چین دۆزرایه‌وه، له ماوه‌ی ئه‌و سێ ساڵه‌دا، Covid-19 ملیۆنان كه‌سی كوشت و سه‌تان ملیۆن كه‌سی تووشی ڤایرۆسه‌كه كرد، تا ئێسته‌یش چه‌ندان پرسیار ماونه‌ته‌وه كه وه‌ڵامی جێی ڕه‌زامه‌ندی له مێشكماندا نادۆزینه‌وه. گرنگترینی ئه‌م پرسیارانه ئه‌وه‌یه بۆچی ڤایرۆسی كۆرۆنا هه‌ندێك كه‌سی كوشت، له كاتێكدا هه‌ندێكی تر به‌و ئاسانییه لێی چاك بوونه‌ته‌وه؟.
له نێوان زۆرترین نهێنییه‌كانی پێوه‌ست به نه‌خۆشی
Covid-19، دووڕیانه‌كه‌ی بوونی وه‌ك "نیشانێكی سووك هاوشێوه‌ی ئه‌نفله‌وه‌نزا له هه‌ندێك كه‌سدا ده‌ركه‌وت، له كاتێكدا له هه‌ندێكی تر گۆڕا بۆ نه‌خۆشییه‌كی توند كه بووه هۆی مردن"، توێژینه‌وه‌یه‌كی نوێ به‌دوایدا ده‌گه‌ڕێت كه له نوێترین ژماره‌ی گۆڤاری Nature بڵاو كراوه‌ته‌وه، بۆ ڕوونكردنه‌وه‌ی به شوێنپێهه‌ڵگرتنی بنه‌ما جینییه‌كانی ئه‌م دابه‌شكردنه.
جۆره‌كانی جینی APOE2 و APOE4 ڤایرۆسی زیاتر له سییه‌كانیاندا دووباره ده‌بێته‌وه
له میانی ئه‌و تاقیكردنه‌وانه‌دا كه به به‌كارهێنانی مشكی تاقیكاری ئه‌نجام دراون، توێژه‌رانی "زانكۆی ڕۆكفێله‌ر" ده‌ریانخست كه ئه‌و مشكانه‌ی جۆره بۆماوه‌ییه‌كانیان هه‌بووه و پێشتر پێوه‌ندییان به نه‌خۆشیی ئه‌لزه‌هایمه‌ره‌وه هه‌بووه، زیاتر مه‌ترسیی مردنیان له‌سه‌ره كاتێك تووشی ڤایرۆسی كۆرۆنا ده‌بن و ده‌بێته هۆی نه‌خۆشیی Covid-19.
ئه‌م دۆزینه‌وه‌یه له‌گه‌ڵ شیكارییه‌كی پاشگه‌زبوونه‌وه‌یدا یه‌ك ده‌گرێته‌وه، ده‌ریخستووه ئه‌و نه‌خۆشانه‌ی كه هه‌مان جۆری بۆماوه‌ییان هه‌یه، ئه‌گه‌ری مردنیان زیاتره به درێژایی په‌تاكه و به سه‌رنجدان به‌وه‌ی كه 3%ی دانیشتوانی دنیا خاوه‌نی ئه‌م جۆره بۆماوه‌ییه‌ن، ڕه‌نگه ئه‌نجامه‌كان كاریگه‌رییان له‌سه‌ر سه‌تان ملیۆن كه‌س هه‌بێت له تاكه‌كان له سه‌رانسه‌ری دنیادا.
به گوته‌ی سۆهه‌یل ته‌فازۆی مامۆستا له زانكۆی ڕۆكفێله‌ر و توێژه‌ری سه‌ره‌كی توێژینه‌وه‌كه، ڕوونه كه "ته‌مه‌ن و ڕه‌گه‌ز و هه‌ندێك نه‌خۆشی وه‌ك شه‌كره، ئه‌گه‌ری ده‌ره‌نجامه نه‌رێنییه‌كان زیاد ده‌كه‌ن كاتێك تووشی ڤایرۆسی كۆرۆنا ده‌بن، به‌ڵام ئه‌مه یه‌كه‌مجاره". كاتێك ئێمه جۆرێكی بۆماوه‌یی باومان بینیوه كه پێوه‌ندی به مردنه‌وه هه‌یه.
له توێژینه‌وه‌كانی پێشوودا تاقیگه‌ی ته‌فازۆی توێژینه‌وه‌ی له‌سه‌ر جینێك كردووه به‌ناوی "APOE" ڕێگری ده‌كات له بڵاوبوونه‌وه‌ی نه‌خۆشیی میلانۆما و ڕێكخستنی وه‌ڵامه‌كانی به‌رگری دژه وه‌ره‌می، له كاتێكدا خۆی و تیمی توێژینه‌وه‌كه‌ی ده‌ستیان كرد به وردبوونه‌وه و سه‌یركردنی فۆرمه جیاوازه‌كان.
ته‌فازۆی و تیمه‌كه‌ی بۆیان ده‌ركه‌وتووه زۆربه‌ی خه‌ڵك فۆرمێكیان هه‌یه به ناوی "APOE3"، به‌ڵام 40%ی دانیشتووان لانیكه‌م یه‌ك كۆپی جۆری "APOE2" یان "APOE4"یان هه‌ڵگرتووه و ئه‌و كه‌سانه‌ی كه "APOE2" یان "APOE4"یان هه‌یه، پرۆتین به‌رهه‌م ده‌هێنن كه جیاوازن له‌و پرۆتینه‌ی له‌لایه‌ن هه‌ڵگرانی جۆری APOE3 به‌رهه‌م ده‌هێنرێت، له ئه‌نجامی جیاوازی له یه‌ك یان دوو ترشی ئه‌مینیدا.
ئه‌م جیاوازییه له یه‌ك یان دوو ترشی ئه‌مینیدا وا ده‌كات ئه‌و كه‌سانه‌ی "APOE4"یان هه‌یه، زیاتر تووشی نه‌خۆشیی ئه‌لزه‌هایمه‌ر و ڕه‌قبوونی خوێنبه‌ره‌كان ببن، هه‌روه‌ها تیمی توێژینه‌وه‌كه‌ی سه‌لماندوویانه كه هه‌ڵگرانی ئه‌م جۆره، جگه له جۆری"APOE2"، جۆرێكی زیاتریان هه‌یه له ئه‌گه‌ری تووشبوونیان به شێرپه‌نجه‌ی پێست.
له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنی په‌تاكه، تافازۆی و ئۆستێندۆرف ده‌ستیان كرد به پرسیاركردن كه ئایا جۆره‌كانی جینی APOE ڕه‌نگه كاریگه‌رییان هه‌بێت له‌سه‌ر ده‌رئه‌نجامه‌كانی COVID-19 به هه‌مانشێوه؟.
زیاتر گوتی، "پێشتر سه‌یری نه‌خۆشییه ناگوازراوه‌كانمان كردووه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر جۆره‌كانی (APOE) هه‌روه‌ها وا له مرۆڤه‌كان بكه‌ن كه تووشی ماده‌یه‌كی تووشبوو ببن، وه‌ك ڤایرۆسی كۆرۆنای ڕۆمان، ئایا ده‌توانن ببنه هۆی وه‌ڵامدانه‌وه‌ی جیاوازی به‌رگری له‌ش دژی ڤایرۆسه‌كه؟".
بۆ ئه‌وه‌ی بزانن، ته‌فازۆی و هاوكاره‌كانی ڕوویان له مشكی تاقیگه كرد، بۆیان ده‌ركه‌وت ئه‌و مشكانه‌ی كه جۆری APOE4 و APOE2 یان هه‌یه، ئه‌گه‌ری مردنیان زیاتره له چاو ئه‌و مشكانه‌ی كه باوترین جۆریAPOE3 یان هه‌یه.
بنیامین ئۆستێندۆرف هاوكاری نووسه‌ری توێژینه‌وه‌كه ده‌ڵێت، ئه‌نجامه‌كان سه‌رسوڕهێنه‌ر بوون، به‌وپێیه‌ی جیاوازی ته‌نیا یه‌ك یان دوو ترشی ئه‌مینی له جینی (APOE)دا به‌س بوو بۆ ئه‌وه‌ی جیاوازییه‌كی به‌رچاو له مانه‌وه‌ی ئه‌و مشكانه‌دا دروست بكات كه Covid-19یان پێشان داوه به نه‌خۆشی.
مشكه تووشبووه‌كان به جۆره‌كانی جینی APOE2 و APOE4 ڤایرۆسی زیاتریان له سییه‌كانیاندا دووباره ده‌كرده‌وه، هه‌روه‌ها نیشانه‌كانی هه‌وكردن و تێكچوونی شانه‌كان زیاتر بوون.
له ئاستی خانه‌دا، توێژه‌ران بۆیان ده‌ركه‌وتووه پێده‌چێت جۆری APOE3 بڕی ئه‌و ڤایرۆسه كه‌م بكاته‌وه كه ده‌چێته ناو خانه‌كه‌وه، له كاتێكدا ئه‌و ئاژه‌ڵانه‌ی كه جۆره‌كانی تریان هه‌یه، وه‌ڵامی به‌رگریی له‌شیان كه‌متر كاریگه‌ره به‌رانبه‌ر به ڤایرۆسه‌كه.
ئۆستێندۆرف له قسه‌كانی ئه‌وه‌یشی زیاد كرد، "ئه‌م ئه‌نجامانه پێكه‌وه ئاماژه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی كه پێكهاته‌ی بۆماوه‌یی جینی APOE كاریگه‌ری له‌سه‌ر ده‌رئه‌نجامی كۆڤید-19 هه‌یه به دوو شێوه، به گۆڕینی وه‌ڵامی به‌رگری له‌ش و رێگریكردن له ڤایرۆسه‌كه له تووشكردنی خانه‌كان".
دوای ئه‌م ئه‌نجامانه، تیمی توێژینه‌وه‌كه له تاقیگه‌كه‌وه ڕوویان كرده توێژینه‌وه له‌سه‌ر مرۆڤ، له شیكارییه‌كدا بۆ 13 هه‌زار نه‌خۆش له به‌ریتانیا، توێژه‌ران بۆیان ده‌ركه‌وت ئه‌و كه‌سانه‌ی كه كۆپییه‌كی "APOE4" یان "APOE2"یان هه‌یه، ئه‌گه‌ری مردنیان زیاتره به‌هۆی Covid- 19 له چاو ئه‌وانه‌ی كۆپییه‌كی "APOE4" یان "APOE2"یان هه‌یه كه "APOE3"یان هه‌یه.
نزیكه‌ی 3%ی تاكه‌كان دوو كۆپی APOE2 یان APOE4یان هه‌ڵگرتووه كه به مه‌زه‌نده‌كردنی 230 ملیۆن كه‌س ده‌بن له سه‌رانسه‌ری دنیادا.
شایانی باسه له عێراق و هه‌رێمی كوردستان له سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی ڤایرۆسه‌كه‌وه تا ئه‌مڕۆ، ڤایرۆسی كۆرۆنا به‌شێوه‌یه‌كی به‌رفراوان بڵاو بووه‌ته‌وه و ژماره‌یه‌كی زۆریش به‌و ڤایرۆسه گیانیان له ده‌ست داوه.