نهینییەکانی ریفراندۆم کۆمەڵە وتارێکە بە ڕوانگەیەکی جیاواز و بە پشتبەستن بە بەڵگەی حاشاهەڵنەگر، دیوی پشتەوەی چەندان رووداو و وێستگەی گرنگی ریفراندۆم هەڵ دەداتەوە. وەک یەکەم نهێنی بابەتی نامەکەی ریکس تیلرسن وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا بۆ سەرۆک بارزانی تاوتوێ دەکەین.
تا ئێستە وا باس دەکرێ ئەو نامەیە رۆژی 23ی ئەیلوول/سێپتەمبەر واتە کەمتر لە چل و هەشت سەعات پێش ریفراندۆم رادەستی کورد کراوە. لێرەدا دەپرسین ئەمەریکا بۆ لە ناردنی ئەم نامەیەدا ئەوەندە دواکەوت؟ پێش ئەمەیش ئەوە جێی پرسیارە ئاخۆ ئەمە نامەی فەرمی بایەخداری یاسایی بووە یا رەشنووسی نامەیەکی سەرەتایی بێ بایەخی یاسایی و سیاسی؟ ئاخۆ تیلرسۆن هەر ئاگای لەم کەینوبەینە هەبووە؟ یا ئەمە زیاتر بەرهەمی چەند کارەکتەرێکی تری ئەمەریکایی و مەتبەخی چەند وڵاتێکی تری هەرێمی و نێودەوڵەتی بووە و ویستوویانە بەناوی وەزیری دەرەوەی ئەمەریکاوە شەرعیەتی بۆ کۆ بکەنەوە؟
پێش هەموو شتێك پێویستە ئەوە روون بکرێتەوە، ئەوەی بۆ کورد نێردراوە و دزەی کردووەتە ناو راگەیاندنەکانەوە لەسەری نووسراوە "دواین رەشنووسی نووسراو، رادەستکراو لە 23ی ئەیلوول"، واتە هەر لایەنی ئەمەریکی بۆ خۆی ددانی بەوەدا ناوە ئەمە رەشنووسە و بایەخی یاسایی و سیاسی نامەی فەرمی نییە.
جێی ئاماژەیە لە نەریتی دیپلۆماسیدا و لە جیهانی یاسادا دەبێ ئەوە روون بکرێتەوە كە نووسەری نامەکە کێیە و خاوەن چ پێگەیەکی سیاسییە و لە هەمانکاتیشدا واژۆی ئەو کەسەی لەسەر بێت. لە کاتێکدا ئەم رەشنووسە تەنیا ناوی ریکس تیلرسنی لەسەر نووسراوە، بێ ئەوەی باسی ئەوەی کردبێت چ پێگەیەکی هەیە و لەوەش گرنگتر واژۆی نەکردووە. بە واتایەکی تر، لە نزیکترین کاتی بەڕوێوەچوونی ریفراندۆمدا نامەیەک لە کەسێکەوە بەناوی ریکس تیلرسنەوە هاتووە، داوای دواخستنی ئەو پرۆسەیە دەکات، بێ ئەوەی تەنانەت ئامادە بووبێت ئەوەندە نرخی بۆ دابنێت واژۆی لەسەر بکات.
ئەم نیگەرانییە کاتێک زیاتر دەبێت کە دوو بەرپرسی باڵای ئەمەریکی ددان بەوەدا دەنێنن كە تیلرسن هیچ نامەیەکی بۆ سەرۆک بارزانی نەناردووە.
رۆژنامەی واشنتۆن پۆست (1) لە راپۆرتێکدا تیشک دەخاتە سەر ئەم پرسە و ئەو دوو بەرپرسە نکوڵی لەوە ناکەن رەشنووسێک نووسراوە، بەڵام ئەوە رەت دەکەنەوە نامەیەک لە وەزیری دەرەوە بۆ کورد و سەرۆک بارزانی هاتبێت.
رۆژنامەکە باس لەوەش دەکات كە دانووستان لە نێوان بەغدا و واشنتۆن و هاوپەیمانانی تردا بۆ دۆزینەوەی رێگەی بەرەوپێشچوون هەبووە و ئەو رەشنووسەیش بەرهەمی ئەم دانووستانانە بووە نەک نامەی فەرمی وەزیری دەرەوە.
لێرەدا ئەگەر ئەم ئاماژە گرنگە بخەینە پاڵ نووسینەکانی جۆن بۆڵتۆن راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا، دیمەنەکە زۆر روونتر دەبێتەوە. جۆن بۆڵتۆن لە کتێبی: "" The Room Where It Happened: A White House Memoir چیرۆکی روودوەکانی کۆشکی سپی لە سەردەمی ئیدارەی ترەمپدا دەگێڕێتەوە (2).
ئەو لە لاپەڕە 17ی ئەو کتێبەدا دەڵێ: تیلرسۆن لە ئەنجامدان و راپەڕاندنی ئەرکەکانیدا شتێکی جێی ئاماژەی نەکردووە و جگە لە بینینی چەند یاریدەدەرێک لە وەزارەتی دەرەوە، خۆی گۆشەگیر و دوورەپەرێز کردبوو. تەنانەت لە لاپەڕە 31 باس لەوە دەکات كە رۆژی حەوتی کانووکی یەکەمی 2017 ترەمپی بینیوە و لەو دیدارەدا سەرۆک زۆر لە تیلرسن تووڕە بووە و رای گەیاندووە، وادیارە ئەو هیچ کۆنتڕۆڵێکی لەسەر وەزارەتی دەرەوە نییە و بێ ئاگایە.
کە بەرپرسانی باڵای ئەمەریکا خۆیان ددان بەوەدا بنێنن كە ئەمە نامە نەبووە و تیلرسن نەیناردووە و لەلایەکی تریشەوە بۆڵتۆن بڵێت، تیلرسۆن دوورەپەرێز بووە و ترەمپ نزیک لەو سەردەمە بڵێ کۆنتڕۆڵی لەسەر وەزارەتی دەرەوە نییە، ئیدی پێ ناچێت وەزیر ئاگاداری ئەم کەینوبەینە بووبێت و ئەمە بەرهەمی بیر و بیرکردنەوەی ئەو بووبێت.
هەروەها لێرەدا نووسینەکانی مایکڵ نایتز شارەزای سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریکا (3)، زۆر سەرسوڕهێنەرن و لە هەمانکاتدا بۆشاییەکانی ئەم وێستگەیە پڕ دەکەنەوە. ئەو بەڕاشکاوی رای دەگەیەنێت، "کۆشکی سپی بۆ ئیدارەدانی ئەم پرسە زۆر بێ ئاگابوو. هیچ وەزیرێکی کابینەی ترەمپ نەبوو تێگەیشتنی بۆ بابەتەکە هەبێت". بۆیە ئەویش بە ناڕاستەوخۆ ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە كە تیلرسن ئاگاداری شتی لەم چەشنە نەبووە.
نایتز لە نووسینێکدا باس لەوە دەکات كە پاش راگەیاندنی کاتی ئەنجامدانی ریفراندۆم، سەردانی هەرێمی کوردستانم کرد. ئەوەم بینی ئەگەر ئەمەریکا جێگرەوەیەکی گونجاو پێشکەش بکات، کورد ئامادەیە ئەنجامدانی ریفراندۆم دوا بخات. دەشڵێ کە گەڕامەوە بۆ ئەمەریکا دەستبەجێ هەوڵەکانم چڕ کردەوە بۆ ئەوەی ئەم خاڵە بۆ بەرپرسانی ئەمەریکی روون بکەمەوە.
باس لەوە دەکات چەند مانگێکی مابوو، هیچ بەرپرسێکی باڵای ئەمەریکی گرنگی نەدەدا بەم پرسە و زۆر بە خەمساردییەوە لێیان دەڕوانی، هەربۆیە قەت بیریان لێ نەدەکردەوە و سەرنجیان لەسەر نەبوو. لە کاتێکدا کۆشکی سپی لەڕێگەی تێکەڵکردنی روانگە و تێڕوانینی دەیان بەرپرسی ئەمەریکاییەوە دەیتوانی
یەکەم: هەنگاوی دیپلۆماتی خێرا و زوو و بەهێز و راشکاو لەسەر ئاستی ئیدارەی ترەمپ بگرێتە بەر،
دووەم: لەڕێگەی بەڵێن و پابەندبوونی ئاشکرا و ڕوونەوە لەبارەی دواخستنی دیفراندۆم، دانووستان بکەن.
ئەم دۆخە و ئەم بۆشاییە دەرفەتی بۆ بەرپرسانی بڕیارسازی ئەمەریکا لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق خۆش کرد لە کۆتا ساتەکانی پێش ریفراندۆمدا دەستپێشخەرییەک رابگەیەنن، بەڵام تەنانەت ئەوانیش زۆر درەنگ هاتنە سەرهێڵ. وەک ماڵپەڕی بلوومبێرگ (4) دەڵێ، ئەمە مایەی شەرمەزارییە بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکان و هاوپەیمانانی، ئەوەندە دواکەوتن لە کاتێکدا ئەو هەموو کاتەیان لە بەردەست بوو بۆ دانانی نەخشەڕێیەک.
هەروەها ئەم ماڵپەڕە باس لەوە دەکات: کارەسات هەر ئەوە نییە، دیوێکی تریشی هەیە، دەستپێشخەرییە درەنگوەختەکەی ئەمەریکا داوای دانووستان و نێوەندگیری دەکرد لە کاتێکدا بارزانی و سەرکردە کوردەکان هەموویان رایانگەیاندبوو كە ریفراندۆم بە واتای یەکسانبوون بە راگەیاندنی سەربەخۆیی نییە و داوای دانووستانیان و وتوێژیان دەکرد.
واتە کۆی دەستپێشخەرییە درەنگوەختەكەی ئەمەریکا کە وەزیری دەرەوەش ئاگای لێ نەبووە، لە دانووستاندا کورت دەبووەوە کە کورد خۆی بەردەوام پێداگری لەسەر دەکرد.
بلوومبێرگ خاڵێکی تریش بۆ ئێمە ئاشکرا دەکات. لە ئامادەکردنی رەشنووسی نامەکەدا "حەیدەر عەبادی" سەرۆک وەزیرانی عێراق و ئینگلیزەکانیش لە بەغدا، بەشداریان کردووە.
لێرە ئەو پرسیارە جێی تێڕامانە، ئەگەر ئەمە نامەی وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا بووە، حەیدەر عەبادی و ئینگیلزییەکان ( لەوانەیە لە داهاتوودا ناوی وڵاتانی تریش بۆ ئەم لیستە زیاد بکرێ)، بۆ بەشدارن لە نووسین و ئامادەکردنیدا؟ ئەمە چ نامەیەکە گوایە ئەمەریکا بۆ کوردی دەنووسێت و داوای دواخستن دەکات، بەڵام قەڵەمی عەبادی و لەندنی لەسەرە؟
دەکرێ ئەو گریمانەیە بخرێتەڕوو كە ئەو نامەیە حەز و ویستی عێراق و هەندێ وڵاتی دراوسێ و بەریتانیا و چەندان کارەکتەری ئەمەریکی بەشدار لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووبێت کە خۆیان نەیانتوانیوە بەناوی خۆیانەوە بینووسن، بۆیە ویستوویانە بە ناوی وەزیری دەرەوەی تەریک کەوتوو و دوورەپەرێزی ئەمەریکاوە کە ئاگای لە زۆر بابەت نەبووە، بینووسن و لەو رێگەیەوە کورد ناچار بکەن مل بۆ دەستپێشخەرییەکی درەنگوەخت بدات. نە وەزیری دەرەوە ئاگای لێیە، نە ناوەڕۆکەکەی شتێکی ئەوتۆی تێدایە، جگە لە بەردەوامیدان بەو دانووستانانە کە ئەمەریکا لە ماوەی ساڵانی ٢٠٠٣ تا ٢٠١٧ داوای دەکرد.
سەرچاوەکان:
1- Morris Loveday, How the Kurdish independence referendum backfired spectacularly,The Washington Post, October 20, 2017
2- Bolton John, The Room Where It Happened: A White House Memoir, Published by Simon & Schuster, June 23, 2020
3- Michael Knights, The Kurdish Referendum and Kirkuk: Lessons for U.S. Policymakers, washingtoninstitute,19/11/2018
4- Eli Lake,Tillerson Letters Show U.S. Nearly Averted Kurdish Referendum, bloomberg,October 13, 2017