سێ دیمەنی خێرای عێراق چۆن عێراق بناسینەوە؟

عێراق بە رووخسار و زمانی یاساکان کۆمەڵگە و دەوڵەتێکی فرەڕەنگ و فرەنەتەوە و فرەئاین و مەزەوە. ئەم رەنگاوڕەنگی و فرەییە لە دنیای مۆدێرندا رەگەزێکی گەورەی بەهێزبوونی کۆمەڵگە و سەرچاوە و رەگەزەکانی هێزە، بەو مەرجەی پێوەندی نێوان پێکهاتەکان هاوسەنگ بێت و بە یاسا رێک بخرێن و هیچ پێکهاتە و هێزێک باڵادەست نەبێت بەسەر ئەویتردا و گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی و دەستوورێکی مەدەنی هەموویان بە یەکترەوە ببەستێتەوە و ژێرخان و سەرخانی کۆمەڵگە بە دیزاینێکی مەدەنی و هاوچەرخ بنەخشێنن. 

لە عێراق لەڕووی تیۆرییەوە ئەم کۆمەڵگە مەدەنی و هاوچەرخ و پێکەوەژیانەی ناو دنیای مۆدێرنە ئامادەیە و لەڕێگەی گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی و دەستوورەوە نووسراوەتەوە و دەنگی بۆ دراوە و شەرعیەتی هەیە، بەڵام لەڕووی مەیدانی و کردارییەوە، هیچ تروسکایی و هیوایەک نییە بۆ پاراستنی فرەیی و رێزگرتن لە ناسنامە و پێکهاتە جیاوازەکان. 

لە دواین هەوڵی دەوڵەتی عێراق بۆ تێکشکاندنی ئەم هەندەسە کۆمەڵایەتی و فرەچەشنەی خۆی، بڕیاری داوە هاوردەی مادە كهولییەکان قەدەغە بکات و چیتر رێگە نەدات بێتە عێراقەوە، لە کاتێکدا عێراق ئاینی جیاواز و ئاینەکانی مەسیحی و ئێزیدی و کاکەیی و چەند ئاینێکی تری تێدایە و هەریەکەیان بەپێی دەستوور دەتوانن ماف و ئازادییە تاکەکەسییەکانی خۆیان پێڕەو بکەن و بیروباوەڕ و چالاکی و ئەکتەکانیان ئەنجام بدەن. 

ئەم بڕیارە جگە لەوەی کوشتنی رۆحی فرەیی و پلۆڕالیزمە، پێشێلکارییەکی گەورەی مافەکانی مرۆڤیشە و لەناویشیدا مافی پێکهاتە و ئاینە جیاوازەکان، کە بەپێی یاسای نێودەوڵەتی و پێودانگە جیهانییەكان بۆیان هەیە ماف و ئازادیی خۆیان بەکار بێنن و چێژی لێوەربگرن. 

بۆ تێگەیشتن لە هەر سیستمێکی ئابووری و دارایی لەهەر یەکەیەکی سیاسی دەوڵەت بێت یان نادەوڵەت، دەبێت لەڕێگەی بودجە و سەرچاوەکانی داهاتی گشتی و شێوازی خەرجکردنی داهات و شێوەی بەکارهێنانی سەرچاوە سروشتی و مرۆییەکانەوە، دەست پێ بکەین. بە گوێرەی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ساڵی رابردوودا 2022، زیاتر لە 160 تریلۆن دینار داهاتی گشتی وڵاتەکەی بووە. رێژەیەکی زۆرە، بەڵام 95%ی داهاتی نەوتی بووە. 

ئەم ژمارەیە وەک سەرەتایەک ئەوەمان پێدەڵێت کە عێراق لەڕووی ئابوورییەوە سیستمێکی ئابووری بەرخۆر و کرێخۆر بەڕێوەی دەبات، بە جۆرێک زۆرینەی داهاتی گشتی لە ڕێگەی دەرهێنان و ناردنەدەرەوە و فرۆشتنی نەوتەوەیە و وڵات و کۆمەڵگەیەکی بەرهەمهێنەر نییە و بەکاربەرە و توانای بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی یەکجار لاوازە. 

لە سیستمی بەرخۆردا کاتێک تەنیا پشت بە یەک سەرچاوەی داهات دەبەسترێت کە لە زۆرینەی حاڵەتەکاندا نەوت و سامانە سروشتییەکانە، ئاسایشی ئابووری و خۆراک و کۆمەڵگە لە بەردەم هەڕەشە و مەترسی یەکجار گەورەدان، بەتایبەت کاتێک نرخی نەوت و سامانە سروشتییەکان نزم دەبنەوە و هەموو کەرتەکان دادەڕووخێن و دەپوکێنەوە و بێکاری و هەژاری و دواتریش ئاستی ململانێكان بەرز دەبنەوە. ئەم دیاردەیە لە زانستی ئابووریدا بە "نەخۆشی هۆڵەندی" ناودێر کراوە و یەکێکە لە مەترسییەکان و وەک بۆمبێکی دانراوە مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت کە لە هەر چرکەساتێکی رانەگەیەنراو و لەناکاودا، دەكرێ بتەقێتەوە و کۆمەڵگە رووبەڕووی چەقبەستوویی و شێوازی و ناسەقاگیری سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی بکات. 

عێراق ئەمڕۆ لەڕووی ئابوورییەوە لەگەڵ ئەم سیستمەدا دەژیی و داهاتە گشتییەکەی رێژەیەکی زۆری بۆ کەرتی سەربازیی و فەرمانبەر دەچێت، بەبێ بوونی هیچ بەرهەمێکی گەورە و کاریگەر. بودجەی بەکاربردن لە عێراق چەندانجار زۆرتر و گەورەترە لە بودجەی وەبەرهێنان، ئەمەیش کارەساتێکی گەورەی نێو زانستی بودجەیە، ئەگەرچی ئەم شێوازە دانانەی بودجە زۆر کلاسیکە و کەم وڵاتی دنیا هەیە کار بەم مۆدێلەی بودجە بکات و کۆمەڵگەی لەسەر دابڕێژێتەوە. 

یاسای هەڵبژاردنی عێراق، لە پەرلەمانی عێراقدا لە قۆناغی هەموارکردنەوە و پێداچوونەوەدایە. لە ماوەی رابردوودا بەشێک لە هێزە سیاسی و چالاک و رۆژنامەنووسان و گرووپە کۆمەڵایەتییەکانی تر رەخنەیان لە ناوەڕۆکی یاساکە و شێوازی دابەشکردنی کورسییەکان و بەهای کورسی و سیستمی هەڵبژاردن هەبوو لە عێراقدا. ئێستە ئەم یاسایە هەموار دەکرێتەوە و دووبارە رەنگە لە بەرژەوەندی چەند گرووپێکی تر نەبێت. 

ڕاستییەكەی لە ئەدەبیاتی هەڵبژاردندا چەند رەگەزێکی هەڵبژاردن هەن کە رۆڵی یەکلاکەرەوە دەبینن لە پرسی رێکخستنی هەڵبژاردن و دەنگدەر و فەلسەفەی حکومڕانی و سیستمی سیاسیدا، لەوانە: یاسای هەڵبژاردن خۆی چەندە گونجێنراوە لەگەڵ سروشتی کۆمەڵگە و پێکهاتە سیاسی و فەرهەنگە سیاسییەکەی؟ دواتر پرسی ئەو دەزگایەی سەرپەرشتی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردن و رێکخستنی دەکات و مافی دەنگدەر و پاڵێوراو دەپارێزێت، چۆن چاودێری پاک و بێگەردی هەڵبژاردنەکە دەکات؟ 

لە عێراق هەموو ئەو رەگەزانەی هەڵبژاردن هێشتا مشتومڕیان لەسەرە و پڕ کێشەن بەتایبەت پرسی سەربەخۆیی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ئەو ئەکتەرانەی بەڕێوەی دەبەن و نەخشەڕێ و میکانیزمەکانی چاودێری تێدا جێبەجێ دەکەن. 

بەشێک لە هێزە سیاسییەکانی عێراق وا هەست دەکەن یاسای هەڵبژاردن نادادپەروەری تێدایە و بەهۆی یاساکەوە بوون بە پەراوێزی پڕۆسەی سیاسی و ناتوانن وەک پێویست بەشدار بن لە پڕۆسەی سیاسی و بەشداری سیاسییان لاواز بووە. 

یاسای هەڵبژاردنی ئەمجارەیش، پێدەچێت دووبارە قەبارەی هێزەکان دەستکاری بکات و بگۆڕێت.