یەكەم/ كێشەی خاك لە عێراق
دوای رووخانی ئیمپراتۆری عوسمانی و دابەشكردنی میرات و جیۆگرافیاكەی، بەگوێرەی رێككەوتننامەكانی سایكس-پیكۆت و پەیمانی لۆزان، چەندان دەوڵەت و یەكەی سیاسی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هاتنە كایەوە و لەسەر بنەما و مۆدێلی دەوڵەت-نەتەوە رێكخراون. هەر لە عێراق و سووریا و لبنانەوە تا دەگاتە ئوردن و سعوودیە و وڵاتانی تری كەنداو.
عێراق یەكێك بوو لەو وڵاتانەی كە بەر بەریتانییەكان كەوت و تا شۆڕش/كودەتاكەی ساڵی ١٩٥٨یش هەر لە ژێر دەسەڵاتی شانشینی یەكگرتووی بەریتانیا مایەوە و بەڕێوە برا. لە سەرەتای دروستبوونیەوە عێراق یەكێك لە كێشەكانی پرسی خاك بوو، چونكە سروشتی كۆمەڵگەی عێراقی فرە پێكهاتەیە و نەتەوە، ئاین و ئاینزای جۆراوجۆر لەخۆ دەگرێت، هەر پێكهاتەیەكیش خاوەن جیۆگرافیا و پانتایی و خاكی تایبەت بەخۆیەتی.
بۆ نموونە: سوننەكان زیاتر لە خۆرئاوای عێراق و چەند ناوچەیەكی ناوەڕاستدا ئامادەن و دەبینرێن، كورد لە هەرێمی كوردستان كە دەكاتە باكوری دەوڵەتی عێراق و شیعەكانیش لە باشوور و چەند ناوچەیەكی ناوەڕاستدان. لەناو ئەمانەشدا چەند جیۆگرافیا و هێڵێكی جیۆگرافی هەن كە لە دەستووری عێراقدا بە ناوچەی كێشە لەسەر ئاماژەیان پێ كراوە. ئەگەرچی لە بنەڕەتدا كێشەلەسەر نییە و دابڕێنراون، چونكە ناوچەكان كوردین و لەڕووی مێژوویی و جیۆگرافیشەوە بەڵگەی زیندوو و حاشا هەڵنەگر هەن، بەڵام بەهۆی ستەمی دەسەڵاتی بەعس و چەوساندنەوە و بەعەرەبكردن و سیاسەتی راگواستن، دیمۆگرافیای ناوچە گۆڕاوە و عەرەبی هاوردەی لێ نیشتەجێ كراوە و دواتریش ناو و ناونیشانی تریان بۆ داتاشیون و دواجاریش لە دەستووردا كراوە بە ناوچەی كێشەلەسەر.
ئەم ناوچانە بەگوێرەی دەستووری هەمیشەیی عێراقی ساڵی ٢٠٠٥، چەند میكانیزمێكی دەستووری بۆ دانراوە لە شێوەی ئاساییكردنەوە و قەرەبووكردنەوە، گەڕاندنەوەی دانیشتووانە رەسەنەكەی و دواتریش راپرسی، بەڵام تا ئێستە وەك پێویست جێبەجێ نەكراوە و دیارە نەتەوە یەكگرتووەكان پلانێكی تری هەیە و لەمساڵدا دەیەوێت بیخاتە كار بەمەبەستی جێبەجێكردن و چارەسەركردنی بەشێكی ئەم گرفتە.
دووەم/ خاك بەرانبەر بە پارە
لەو چەند ساڵەی دوایدا گوندی پەلكانەی سەربە پارێزگای كەركووك، یەكێك بوو لەو ناوچانەی كە بەردەوام عەرەبی هاوردە دەیویست كێشە بۆ دانیشتووانی رەسەنی ناوچەكە دروست بكات، ئەگەرچی بەگوێرەی دەستوور ئەو عەرەبانە قەرەبووی مادییان پێشتر وەرگرتووە و دەبوو دەستبەرداری زەوییەكان ببن، چونكە هیچ مافێكی یاساییان بەسەرەوە نییە. هەندێك جار دەستكاری یەكە كارگێڕییە كوردییەكانیش كراوە و بچووك كراونەتەوە بەمەبەستی كەمكردنەوەی ژمارەی دانیشتووانەكەی، شارۆكەیەكی وەك مەندەلی لەلایەن بەعسەوە كراوە بە شارەدێ و دواتر لەمنزیكانەدا دووبارە وەك خۆی لێ كراوەتەوە و بووەتەوە بە شارۆكە "قەزا" بۆ ئەوەی خاك و پانتایی كورد بچووك و بێ ناوەڕۆك بكرێت، یان لەڕێی عەرەبی هاوردەوە دەستكاری بكرێت و خاوەنداریەتییەكەی لە كورد بستێنرێتەوە.
ئێستە یۆنامی پڕۆژەیەكی گەڵاڵە كردووە بە مەبەستی چارەسەكردنی ئەم بابەتە. كورتەی پڕۆژەكە ئەوەیە كە عەرەبی هاوردەكراو دەست لە زەوی و زارەكان هەڵبگرن و قەرەبوویەكی تری مادییان پێ بدرێت، بۆ ئەوەی كێشەكە بەشێوەیەكی بنەڕەتی چارەسەر بكرێت و چیتر سەرهەڵنەداتەوە. دیارە ئەم پڕۆژەیە هەنگاوێكی گرنگە، بەڵام دەبێت چوارچێوەیەكی یاسایی و گرەنتییەكی نێودەوڵەتی بۆ دابین بكرێت، رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان خۆی راستەوخۆ چاودێری جێبەجێكردن و شێوازی چارەسەرییەكە بكات و حكوومەتی عێراقیش ناچار بكات رۆڵی ئەرێنی ببینێت لەم دۆسیەیەدا.
دیارە ئەم پڕۆژەیە دەكرێ ببێت بە دەستپێشخەری بۆ بنیاتنانی ئاشتی و گەڕاندنەوەی سەقامگیریی سیاسی و تەناهی بۆ ناوچەكە، دواتریش هەنگاوێكی سەرەتایی بێت بۆ جێبەجێكردنی تەواوی بڕگە و ناوەڕۆكی مادەی ١٤٠ی دەستووری هەمیشەیی عێراق كە تیشكی خستووەتەسەر چارەسەركردنی ئەم دۆسیەیە، بەڵام تا ئێستە نەتوانراوە بەهۆی كۆمەڵێك هۆكاری سیاسی جێبەجێ بكرێت و كێشەی ناوچە كێشە لەسەرەكان كۆتایی پێ بهێنرێت.
سێیەم/ ویستی سیاسی و كێشەی خاك
كارایی دەستەبژێری سیاسی و ویست و پڕۆژەكانیان، یەكێكە لە پایەكانی پاراستنی خاك یان بەدەستهێنانەوەی خاك و جیۆگرافیای لەدەستچوو. بەپێچەوانەوەش، نكۆڵیكردن لە پرسی خاك لەلایەن داگیركەرانەوە، یان ئەو هێزانەی كە بەزۆر و بەپاڵپشتی هێزی تری هەرێمی خۆیان بەسەر خاكەكەدا سەپاندووە، یەكێكە لە گرفت و بەربەستە بنەڕەتییەكان. لە عێراقی كۆن و لە عێراقی ئێستەیشدا یەكێك لە گرفتەكانی ناو پرۆسەی سیاسی و بەدەستهێنانەوەی جیۆگرافیای داگیركراو، نەبوونی ویستی سیاسی دەستەبژێری سیاسی عێراقی و عەرەبییە، ئەگەرچی لەڕێی دەستوور و یاساكانیشەوە یەكلا كرابێتەوە و سەپێنرابێت كە دەبێت كێشەی خاك لە عێراق یەكلا بكرێتەوە بەگوێرەی رێككارە یاسایی و دەستوورییەكان.
ئەم عەقڵییەت و بیركردنەوەیە پێدەچێت زیاتر پێوەندی بەوەوە هەبێت كە هێشتا دەسەڵاتی سیاسی لە بەغدا بڕوای بەوە نەبێت كە عێراق یەكەیەكی فرە پێكهاتە و نەتەوە و ئاینییە، هەر پێكهاتەیەك خاوەن جیۆگرافیای تایبەت بەخۆیەتی، بەجۆرێك كە باوباپیرانی هەزاران ساڵ لەسەری ژیاوە و شەڕی بۆ كردووە و قوربانی بۆ داوە و خوێنی بۆ رشتووە. ئەم شێوە لە عەقڵییەتی سیاسی هێندەی تر پرسی خاكی لە عێراق ئاڵۆزتر كردووە، بەجۆرێك دەرفەتی چارەسەركردنی بەئامرازی ناوخۆیی و بەبێ هێز و پشتیوانی نێودەوڵەتی بێ دەرەنجام و كاریگەری كردووە. هەوڵەكانی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بەتایبەت یۆنامی لە عێراق و یەكێتیی ئەوروپا و ناوەندەكانی تر، سەرەتایەكی باش دەبێت بۆ بە نێودەوڵەتیكردنی پرسەكە و گەیشتن بە چارەسەرییەكی پتەو و دادپەروەرییەكی گشتگیر.