"خۆت/خود و ئەویتر" دوو چەمكی هەرە گرنگن كە بەشێوەیەكی بنەڕەتی لەلایەن فەیلەسووفی ئەڵمانی فریدریك هیگڵەوە داهێنراو و پەرەی پێ درا و دواتر لەلایەن بیرمەند و كۆمەڵناسان و تەنانەت ڕۆژنامەنووسانەوە، كەڵكی زۆر لێ وەرگیراو و زیاتر پەرەی پێ درا. هۆی سەرەكیی گرنگبوون و پەرەسەندنی ئەم دوو چەمكە، پێوەندیی ڕاستەوخۆ و جەوهەرییە بە چەمكی شوناسەوە، شوناس هەم بە مانا گشتی و جیهانگیر و یۆنیڤێرساڵەكەی، واتە لە پلەی مرۆڤ یان ئینساندا بوون، هەم بە واتە سروشتی و خۆماڵییەكەی، واتە بەپێی تایبەتمەندییە كولتووری و زمانی و ئاینی و جیۆگرافییەكان، واتە لە پلەی نەتەوە، پێكهات یان كەمینەیەكی ئاینی و كولتووری و زمانی و كۆمەڵایەتی.
تێكەڵكردنی سنووری نێوان ئەم دووانە و دەستبەردان لە هەر كامیان، دەمانخاتە ناو كایەیەكەوە كە لە ململانێی نێوان خۆت و ئەویتر دەبین بە ژێردەستە! واتە دەبێت بەشێوەی هاوكات لەناو هەردوو بەرەكەدا و لەناو هەردوو سیستمە ماناییەكەدا، وشیار و چالاك بین.
گومانی تێدا نییە دوای 60 ساڵ زیاتر لە داهاتنی چەمكی "گوندی جیهانی" لەلایەن مارشال مەك لۆها بیرمەندی كەنەدی، تێدەپەڕێت و ئەگەر ئێستە واقیعبینانەتریش بیر بكەینەوە، تێدەگەین بەهۆی بەرفرەوانبوونی تۆڕەكانی كۆمەڵایەتی و دەست پێڕاگەیشتنی هەر مرۆڤێكی سەر زەوی (بەپێی هەندێ هەلومەرجی ڕێژەیی) بە تریبۆن و ئەكاونت و پەیج و هەژمارێكی ناو تۆڕەكانی كۆمەڵایەتی، دانیشتووانی ئەم گوندەیان زۆر لە یەكتر نزیكتر كردووەتەوە و گوندەكە وردە وردە دەبێت بە گەڕەكێكی گەورەی جادوویی، كە هەمووان تێیدا دەواریان هەڵداوە و بە شێوەیەك لە شێوەكان نیشتەجێن.
بەم هۆیەوە ئاساییە دانیشتووانە جیاوازەكانی ئەم گوندە كە ئێستە لە ئاراستەیەكی نزیك و هاوبەش یان بازنەیەكی پێكەوەبوون و پێكەوە‌هەڵكردندا كۆ بوونەتەوە، زۆر هەڵسوكەوت و قسە و هەڵوێستیان لە یەك بچێت و جۆرێك هاوشێوەیی و چوونیەكبوونیان تێدا دەركەوێت، بەڵام لە دواجاردا هەر دەوارێك بۆن و تام و ڕەنگ و شوێنگەی خۆی هەیە و دەبێت.
ئەگەرچی دەتوانین ئەم چوونیەكی و هاوبەشییە وەك چەشنێك لە بە پیشەبوونی كولتوور(culture Industry) وەك تیۆدۆر ئادۆرنۆ و ماكسهۆركهایمەر لە كتێبی دیالیكتیكی ڕۆشنگەریدا ناو بهێنین و وەك جۆرێك مەترسی و هەڕەشە لەسەر جیاوازی و تایبەتمەندییەكانی هەر كولتوور و زمان و پێكهات و نەتەوەیەك گریمانەی بكەین، بەڵام لە پاڵ ئەمەدا شێوەی دانوستان و هاوكێشەیەك كە لە نێوان "خۆت" و "ئەویتر"دا هەیە، دیاریكەری دۆخێكی نایەكسان و لاسەنگ و بە گشتی هاوكێشە و كایەی نێوان ئەم دوو جەمسەرە شوناسسازە، دەبێت.
بۆ نموونە، ڕەنگە دانیشتووانی كوردستان بە هەموو پارچەكانیەوە لە هەندێ ئاستی سادەدا هەندێ وشەی ئینگلیزی یان عەرەبی یان فارسی و توركی بەكار بێنن، ئەمە كێشەیەكی ئەوتۆ بۆ ئەو كولتوور و زمانە دروست ناكات، بەڵام ئەگەر بڕیار بێت زمانی كوردی بكەوێتە پەراوێزی ئەم دوو زمانەوە و تایبەتمەندی و ڕۆڵی زانستی و مەعریفی زمانی دایكی بۆ پێگەیاندنی دانیشتووان و ڕۆڵەكانی وڵاتێك كە بەو زمانە قسە دەكەن، نەدیو بگرین، (وەك نموونە باشووری كوردستان) و لە داودەزگا كارگێڕی و خوێندنگەكاندا پراكتیزە بكرێت، ئەوا ئیتر ئەم پێوەندییەی نێوان خۆت و ئەویتر كە هەندێك بە زمانێكی سادە و ساكار پێی دەڵێن پێوەندیی یونیڤێرساڵ و جیهانی، دەبێت بە پێوەندیی نێوان "داگیركەر" و "داگیركراو"، پێوەندیی نێوان بكەر و بەركار، ئیتر ئەو ئاستە ئینسانی و خەیاڵاوی و سۆزئامێزەی نێوان ئینسان و ئینسان، تەنیا دەمامك و ڕووكەش و ڕۆتینێك دەبێت كە هێزێكی دیاریكراو بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی كەڵكی لێ وەردەگرێت.
لێرەدا چەمكەكانی جیهان-نیشتمانیخوازی(Cosmopolitanism) و كولتووری خۆماڵی زەق دەبنەوە و هاوكێشەكەیان زیاتر زەق دەبێتەوە، كایەیەكی ناسك و هەستیار لە ململانێی خۆت/خود و ئەویتردا دەخاتە بەردەم، ئەگەر من بڵێم حەزم لە موزیكی مایكڵ جاكسنە و شەیدای گۆرانییەكانی عەلی مەردانیشم، ئەمە لە حاڵەتێكدا مانای دروستی خۆی وەردەگرێت كە ئێمە هەم شوێنگەی گوێگر و پێكهاتە كولتوورییەكەی لە بەرچاومان بێت، هەمیش پێوەندیی نێوان گوێگر و گۆرانیبێژ/خوێنەر و دانەر و... ئەمە بۆ ئەدەب و زانست و بیردۆزیی و هەموو كایە هونەری و كولتووری و مەعریفییەكانی تریش هەر ڕاستە، بەڵام لایەنی زەق و دیاری ئەم دیاردەیە بە زۆری لە پانتاییە كولتوورییەكەیدایە. بۆ نموونە، ماوەیەك پێش ئێستە ئەبوبەكر حەسەن نووسەر و بیرمەندی كورد كۆچی دوایی كرد، هاوكات بوو لەگەڵ كۆچی دوایی هوشەنگی ئیبتیهاج شاعیری فارس.
بەدەر لەوەی ئەبوبەكری ڕەوانشاد تەمەنێكی كەم و خواری هەبووە و هەر بەوەشەوە چەندان كتێبی گرنگی لە بواری فەلسەفەی سیاسی و دەروونناسیی كۆمەڵایەتی خستووەتە ناو كتێبخانەی كورد، هوشەنگی ئیبتیهاج شاعیرێك بووە كە لە هەر قۆناغێكدا بە ئاراستەیەكدا شەنی كردووە و ڕۆیشتووە، هەم شیعری بۆ ئیمام خومەینی گوتووە و هەم پشتگیریی لە خەباتی چەپ كردووە، هەمیش سیلەچاوێكی لە لیبراڵیزم بووە، ئەمەشی هەموو بە شیعر كردووە! دەی بەشێك لە كۆمەڵگەی كوردی لە ڕۆژهەڵات و بەداخەوە بەشێك لە جەماوەری كورد لە باشوور و بەتایبەتی لە زۆنی سەوز، دەستیان دایە شینگێڕییەكی بە سوێ و خەم دەربڕینێكی سەیر بۆ كۆچی دوایی هوشەنگ!. گرێپووچكەی ئەم هاوكێشەیە ئەمەیە كە ئەم جەماوەرە نە ئەبوبەكر بە باشی دەناسن و نە لە هوشەنگی ئیبتیهاجیش بە باشی تێدەگەن! ئەوەی هەیە زیاتر هەژموونی كولتووریی فارسە هەم لە ڕۆژهەڵات و هەم لە باشوور.
وەك گوتم بەتایبەتی زۆنی سەوز! ئەمەی كە كولتووری فارس لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان هەژمونی ڕەق و سەختئامێرییانە و تا ئاستێكیش نەرمئامێرانەی هەبێت، تا ئاستێك ئاساییە و دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ڕۆژهەڵات هەم لە ڕووی سیاسی و هەم لە ڕووی داودەزگاوە، هەم لە ڕووی كولتووری و بە گشتی لە ڕووی هەموو ئەو جومگانەوە كە دەسەڵاتی كۆمار خۆی كردووە بە خاوەنی، لەژێر بۆردمان و پاڵەپەستۆی كۆمەڵایەتیی سیاسی و كولتووری و ئایدۆلۆجیدایە، بەو حاڵەیش بەرخۆدان و خۆڕاگریی لە ڕۆژهەڵات هەر بەردەوامە و خاوەنی خەباتێكە كە زیاتر لە سێ دەیە تەمەنێتی و لە چالاكی مەدەنی و نووسین و وەرگێڕان و ژینگەپارێزی و ڕۆشنبیری و گیران و لێدان و... خۆی دەرخستووه.
بە دڵنیاییەوە ئێمه لە ڕۆژهەڵات بە باشی كولتووری فارس و پاڵنەر و هاوكێشەكانیان دەناسین و دەزانین لە پشت هەر بزەیەكەوە سزایەك هەیە، وەك ڕەوانشاد شێركۆ بێكەس دەڵێت، تاران بە دەم كەسەوە پێناكەنێت. بەڵام پرسیار ئەوەیە بۆچی زۆنی سەوز ئاوها خۆی شل كردووە بۆ هەر دیاردەیەك كە لە تاران یان هەر شارێكی فارسنشینەوە بێت؟ تەنانەت ئەگەر سەرنجێكی سۆشیال میدیایش بدەین، بۆمان دەردەكەوێت هەندێ جار خەڵكی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بۆیە پێشوازیی زیاتریان لێ دەكرێت، چونكە هەڵسوكەوت و ئاخاوتنیان (بۆ نموونە شوێنێكی وەك شاری سنە) زیاتر فارسزەدەیە! ئیتر ئەوەش مێژوو و باسوخواسی خۆی هەیە، سنە مەكۆی پاڵەوان و خەباتگێڕ و شۆڕشگێڕیی خۆیەتی. بۆیە دەشێت بڵێم هەژموونی كولتووریی فارس لە ناوچەی سلێمانی، بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ هەڵكەوتەی جیۆگرافیایی و سیاسی و ئەو پێوەندییە كولتوورییەی كە دەشێت لە نێوان دوو وڵات و جیۆگرافیادا هەبێت.
ئێران و زۆنی سەوز و بەشی تری دەگەڕێتەوە بۆ پلانە كولتووری و پلاتفۆرمە ڕۆشنبیرییەكانی دەسەڵاتدارانی ئەو زۆنه لە هەمبەر تاران، خود لە هەمبەر ئەویدیدا، بەداخەوە سەرسامبوونی بەشێك لە خەڵكی باشوور بەتایبەتی لە زۆنی سەوز بۆ تاران و زۆنی سەوز، هەم لە ڕووی سیاسییەوە و هەم لە ڕووی كولتوورییەوە كردووە بە گۆڕەپانی تەراتێنی گوتاری ئێرانشاری و گوتاری سیاسیی كۆماری ئیسلامی، ئەم دۆخە زاڵە لەلایەن هۆگرانی كولتووری فارسەوە وەك بێسنووریی هونەر و موزیك و كولتوور و ڕۆحێكی كۆسمۆپۆلیتە یان جیهان- نیشتمانی پێناسەی بۆ دەكرێت.
بابەتەكە ڕێك لە نێوان هاوكێشەی خود و ئەویتر بە كایەی سەردەست و ژێردەست یان داگیركار و داگیركراودا دەخولێتەوە، هەر ئەم كولتوور و زمانەی ئەو سەرسامی و ملكەچبوونەی بۆ كورد بە دیاری هێناوە، هێشتا بە باشوور دەڵێت، شیمالی عێراق و لە هەندێ حاڵەتی دەگمەندا دەڵێت "اقلیم كردستان" (هەرێمی كوردستان) كە ئەم وەرگێڕانەیش دیسان جۆرە فێڵبازی و كایەكردنێكی لە پشتە، اقلیم لە زمانی فارسیدا بۆ ناوچە و وڵاتێك بەكار دەهێنرێت كە هیچ فەرمیبوون و ڕەواییەكی یاسایی و نێودەوڵەتی و ناوچەیی نییە، ئەوەندەی وەك موڵكی هەندێ خان و پاشا دەلالەت دەدات بە دەستەوە و وەك وڵاتێك كە خاوەنی ئەنفال و هەڵەبجە و سەتان هەزار شەهیدە، نابینرێت و دەلالەتی دیاری ناكرێت. تەنانەت لەوەش زیاتر وەك وڵاتێك كە لە یاسای نوێی عێراقدا ددانی پێدا نراوە و زمانەكەی بە فەرمی ناسێنراوە، باسی لێوە ناكرێت و دەلالەتی نییە.
هەر ئەم كولتوورە تارانییە فارسە هێشتا بە ڕوونی باسی هەڵەبجە و ئەنفال ناكات، خاڵی زۆر گرنگ ئەوەیە ئێمە باسی كولتووری گشتی و مەعریفەیەكی سەرانسەریی فارسی دەكەین نەك تەنیا گوتاری سیاسیی كۆماری ئیسلامی، واتە لە ئاستە ڕۆشنبیری و دەستەبژێرەكانیاندا بە نیسبەتی كورد، وەك مەلایەكی دانیشتووی قوم بیر لە بابەتی كورد و كوردستان دەكەنەوە! ئایا كۆسمپۆلیتە و دۆخ و هەڵوێستی جیهان-نیشتمانی لەم كۆنتێكست و زەوینە‌دا دەپێورێت و مومكینه، جوانیناسی و یەكسانی و دادپەروەریی زیاتر بەرهەم دەهێنێت؟ ئایا ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی هومایونی شەجەریان لە ڕوونكردنەوەكەیدا لەبارەی ئەو دوو گۆرانییە كوردییەی كە دووپاتەی كردوونەتەوە "ئای لە مینا خان و شیرینە سەوزە"، نەڵێت میوانی گەلێكی هونەردۆست و نەتەوەیەكی بریندار و خۆڕاگر بووین؟ بڵێت من لە شاری سلێمانیی عێراق بووم؟. ئەو ناڵێت زمانی كوردی زمانێكی ئەمڕۆییە، بەڵكو دەڵێت زمانێكی كۆنە! ئەو ئەم كارە دەكات بەهۆی خۆشەویستییەوە بۆ ئێران و هەموو شار و زمان و بنزارەكانی، وەك خۆی دەقاودەق نووسیویەتی، جا باشە ئەم هەموو كایەیە لە چەند دێڕ و ڕستەدا جیهان- نیشتمانی لە كوێیدا مانا وەردەگرێت؟.
خوێندنەوەی ئەو دوو گۆرانییە كوردییە كە مامۆستا ماملێ و زیرەكی نەمر و ناسر ڕەزازی وتویانە، هیچ شتێك و یان هەستێكی جوانیناسانەی زیاد نەكردووە بۆ بەردەنگی ئێمە، بەڵام بەشێك لە خەڵكی باشووری كوردستان بە ئاستێكی سەیروسەمەرە خۆیان كرد بە قوربانی هومایون و دەنگ و نەوای كە مرۆڤ لەم دژوازییە تێناگات! پرسیار لەوەدایە بۆچی دەبێ وابێ؟ بۆچی تۆ تێچوویەكی زۆر دەكەی بۆ دانیشتن و گەعدەیەكی بێ واتا و هەر لەوێ ڕێز لە دەنگە ڕەسەن و ڕەواكانی خۆت ناگری و خدر بێگڵاسی بەرجەستە دەبێتەوە؟ بەڵام لەملاوە كە هیچ تێگەیشتنێكی واشت لە زمانی فارسی نییە، ئەم هەموو سەرسامییەی بۆ بەرهەم دەهێنی؟ ئایا كولتوورێك كە هێشتا خدر بێگڵاسی و ئەحمەد كۆڕەداوێ كە "دوو كەسن دۆخی دەروونی تایبەتیان هەیە و وەك مرۆڤ جێی ڕێز و بەزەیین"، دێنێتە ناو كایە و بازنەیەكی پیرۆزی گۆرانی و فولكلۆر، گاڵتە و پێڕابواردن بەرهەم دەهێنێت، دەتوانێ لە ئاستێكی باڵای هونەری و لە گۆشەنیگایەكی جیهان-نیشتمانیدا، گوێ لە هومایون شەجەریان یان گۆرانبێژانی تری دنیا بگرێت، یان ئەمە بەرهەمی توانەوە و ژێردەستەبوونێكە كە هەژموونی كولتووری ئەویتری، چاوی عەقڵ و وشیاریی پێ داخستووین و ستایشی ئەویدی و ڕەتكردنەوەی خۆتی بەدوادا دێت؟.
ئێمە تا بیر لەم پرسیارانە و زۆر بابەتی تر نەكەینەوە، ناتوانین پێوەندییەكی تەندروست و مرۆیی لەگەڵ فارس و تورك و عەرەبدا وەربگرین، پێویستی بە گوتن نییە، من لێرەدا باسی فەزای زاڵ دەكەم و نامەوێ هەموو كاریگەری و دانوستانێكی كولتووری بە چاوێكی فیلتەركەرانە و بەرتەسكەوە ببینم، تەنیا ئەمە هەیە كە دەشێ بپرسین ئێمە لە كوێی ئەم هاوكێشە سیاسی و هونەری و كولتوورییەدا گوێ ڕادەدێرین بۆ زمانێك كە هی داگیركەرانە و لەوەش سەیرتر بۆ زمانێك كە زمانی تۆ دەبات و تۆ بەهۆی ئەوەی تەنیا لە زاری ئەوەوە دەیبیستیت، شاگەشكە دەبیت؟.