وەهابیەت چییە و كێ وەهابییە؟

بەپێی كتێبی (تەوژمی فكری سیاسیی وەهابی)، ئاماژە بەوە دراوە كە وەهابییەت سەرجەم ئەو كەسانە دەگرێتەوە كە پاڵپشتی قوتابخانەی (شێخ محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب) لە ناوەڕاستی سەدەی دوازدە لە (نەجدە) دایمەزراند، سەرەتا وەك بزووتنەوەیەكی چاكسازی بوو، لە دژی هاوار و تكاكردن لە ئەولیا و پیاوچاكان، چ زیندووەكان چ مردووەكان، سەردانكردنی گۆڕەكانیان و شەفاعەت خواستن لێیان، دەكەن، چونكە شێخ محەمەد ئەو ڕەفتار و هەڵسوكەوتانەی بە شرك و هاوبەشی بۆ خودا دادەنێن. بە باوەڕی ئەوان، مسوڵمانان بەو شتە دەچوونە دەرەوەی بازنەی ئیسلام و مسوڵمانێتی.

دواتر شێخ محەمەد عبدولوەهاب پێكهێنانی هاوپەیمانیی لەگەڵ ئەمیری نەجدە راگەیاند كە (محەمەدی كوڕی سعوود) بوو، هاوشان لەگەڵ ئەو دەوڵەتی دامەزراند، كە بە (دەوڵەتی سعوودییەی یەكەم ساڵی 1157ك) ناسراوە.  لە كاتێكدا شوێنكەوتووانی پێشینەی ئەو قوتابخانەیە، ناسناوی: "یەكتاناسان" یا "مسوڵمانان"یان لە خۆیان دەنا، بەرانبەر ئەوانەی هاوبەش نەدەبوون، لە بەرانبەر دژە بۆچوونەكانیان و نازناوی: "خەواریج"یان بۆ  بەكار دەهێنان. بەڵام شوێنكەوتووان و هاوسەردەمەكانی ئەو قوتابخانەیە، ناسناوی "سەلەفییەت"یان "سەلەفییەكان"یان لەخۆ دەنا و ئەم پاشگرەیان پێ چاكتر بوو. 

شێخ محەمەد عبدولوەهاب لە پەیامێكی گشتیدا دەڵێت: من ئەو كەسە تەكفیر دەكەم كە ئاینی پێغەمبەری ناسیوە /مەبەست تێڕوانینی وەهابییەتە بۆ یەكتاناسی/، پاشان دوای ئەوە ناسیویەتی، تانە و تەشەری لێ بدات و ڕێگری بكات لەوەی خەڵك بچنە ناوی و دژایەتی شوێنكەوتووانی بكەن، بە ڕاستی ئەمە كفرێكی زۆر گەورەترە لەوانی تر. 

سەرباری ئەمە شێخ لە پەیامی دووەمدا تۆمەتی تەكفیر دەداتە پاڵ ئەوانەی خۆیانە بە پیاوچاكانەوە دەبەستنەوە، لە بەناوبانگترین وتاریدا گوتوویەتی: 

”هەر كەسێ چۆك دا بدات لە بەردەم پێغەمبەرێك یان فریشتەیەك یا لەبەری پاڕایەوە، ئەوە لە ئیسلام دەرچووە و بێ باوەڕە و كفرە، چونكە دروشمی شرك و هاوبەشدانان، گەورەترین خراپەیە. ئەو دەڵێ، ناكرێ بەهیچ شێوەیەك كەسێك توانای هەبوو ددانی پێدا بنێت، بەهەمانشێوە حوكمی ئەو مەزارانەی هەیە كە دروست كراون لەسەر گۆڕەكان و كراون بە پەیكەری پەرستراو، جگەلە خوای گەورە، ئەو بەردانەی تەبەروكیان پێوە دەكرێت و ماچ دەكرێن، نەزریان لا دەكرێت، دروست نییە و نابێ هیچیان بمێنن لەسەر رووی زەوی، چونكە زۆریان دەگەنە ئاستی (لات) و (عوزا) و (مەنات)ی سێیەمیش". 

لەبەرئەوەی سەردانی گۆڕی پێغەمبەران و ئەولیا و پیاوچاك، بەشێوەیەكی بەرچاو بەربڵاوە لە تێكڕای وڵاتە ئیسلامییەكان، بەو هۆیەوە شێخ تێكڕای مسوڵمانان بەبێ باوەڕ و هاوبەشدانەر و هەڵگەڕاوە داناوە، وەك خەڵكی نەفامی ئەوسای سەردەمی پێغەمبەر كە سەردەمی جەهالەت بووە. لێرەدا تێگیری روون هەیە لە گوتەكانی شێخدا، چونكە كاتێك گومەتەكانی سەر گۆڕی پیاوچاك و ئەولیاكان (وەك گۆڕی عەبدولقادری گەیلانی و ئەحمەد بەدەوی)، بە بت دادەنێت، ئەوانەیشی سەردانی دەكەن بە گۆڕپەرست تۆمەتباریان دەكات. لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێ، من تەكفیریان ناكەم لەبەر نەزانینیان، كەچی نەزانین بە پاساو مەرج (مانع) دانانێت بۆ تەكفیر نەكردن.

لە دەرئەنجامدا وەهابییەكان زۆر پێداگیرییان كرد كە تۆمەتی (دەرچوون) لەسەر خۆیان لابدەن، بەتوندترین شێوە خۆیانی لێ بێبەری بكەن، لە ترسی ئەوەی ئەو فەرموودانەیان لەسەر نەچەسپێن كە لەسەر (خەواریجییەكان) هاتووە، چونكە خەواریج نەفرەتیان لێ كراوە لەسەر زمانی پێغەمبەر (د.خ). بۆیە وەهابییەكان جیاوازییان دەكرد لە نێوان خۆیان و (خەواریج)، بەوەی خەواریج مسوڵمانانیان تەكفیر دەكرد، لەسەر گوناهێكی گەورە، كەچی وەهابییەت لەسەر گوناهی گەورە كەس تەكفیر ناكات، كەسانێك تەكفیر دەكات لە ئەنجامی هاوبەشدانانەوە.

سیستمی سیاسی لەو سەردەمە، بەشێوەیەكی گشتی و لادێنشینی و شێوە تایبەتییەكەی جێگیر دەبوو لەسەر بنەمای هێز و میراتگری نەك ڕاوێژ و هەڵبژاردن، دەیناڵاند بەدەست كەموكورتیی گەورە كە بریتییە لە: لێ تێكچوون، مافی جێنشینی لە ئەمیرایەتی، كاتێك ئەمیر دەمرێت، كوڕێكی چوست و چالاكی لە دوای خۆی بەجێ نەهێشتووە كە ئیعترافی پێ بكرێت، تا بۆ كارەكانی حوكم بگرێتە دەست، لەوكاتەدا بەهۆی نەبوونی كوڕێكی شیاو بۆ ئەمیرایەتی، ململانێی چەكداری لێ دەكەوێتەوە بۆ جێنشینی لە نێوان براكان و مام و كوڕە مامەكان، دەرئەنجام زنجیرەیەك جەنگی ناوخۆی لێ دەكەوێتەوە و كۆتایی نایەت تەنیا بە كاولبوونی كۆمەڵگە نەبێ. 

كۆمەڵگەیەك چاوەڕوانی هەر چاكەخوازییەك بوو بەتایبەتی ئەگەر ئامانجی بۆ نوێكردنەوەی ئاین بێت، ئەو كێشە درێژخایەنە چارەسەر بكات و شتەكان بگەڕێنەوە سەر باری سروشتیی خۆیان، كە سیستمی ئیسلامی لەسەر بنەمای ڕاوێژ و هەڵبژاردن، ئاڵوگۆری دەسەڵات بنیات نرابێت، بەڵام شێخ محەمەد كوڕی عەبدولوەهاب زیاتر هەوڵەكانی ناوەندگیر (مەركزی) كردبوو لە بابەتی چاكسازی لە عەقیدەی ئیسلام و دژایەتیكردن هاوبەشدانان لەناو ئومەتدا، بۆیە شێخ زۆر گرنگی بە كێشەی سیستمی سیاسی نەدا، بەڵكو خۆی خزاندە ناو سیستمی لادێنشینی میراتگری و پشتاوپشت كە ئەوكات هەبوو، هەروەها ئەو ڕێككەوتنەی شێخ هیچ گفتوگۆیەكی لەخۆ نەگرتبوو لەسەر ڕاوێژ یا بەشداربوونی ئومەت لە هەڵبژاردنی ئەمیر، ئاماژە بەوەش نەدرابوو ڕۆڵی شێخ و نەوەكانی لە دیاریكردنی ئیمام یان چۆنێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، وەك لە ڕێككەوتنەكە باس لە ئاڵوگۆری دەسەڵات نەكرابوو لە نێوان كوڕ و براكان لەناو خێزانی سعوود، بەڵكو شێخ ئەو پرسەی بەجێهێشت بۆ سیستمی پێشووی خۆی . 

بەم شێوەیە ئەزموونی وەهابی سعوودی یەكەم، لەسەر دەستی شێخ محەمەد عەبدولوەهاب و محەمەدی كوڕی سعوود، لە ساڵی 1108ی كۆچی بنیات نرا، لەسەر گرێبەستێكی حوكمی تاكڕەوی خۆسەپێنی رەها، تەنانەت دوور بوو لە هەموو شێوەیەك لە بەشداریی جەماوەر، چ لەناو بزووتنەوەی وەهابی و چ لە دەرەوەی بزووتنەوەكە.

 ڕەخنەی ئەوەی لێ دەگیرێ بەردەوام بەگوتنەوەی ئاوازی تەكفیركردنی تێكڕای مسوڵمانان، بەتایبەتی شیعەكان كە وایكردووە نەتوانن مومارەسەی مافی سیاسی و مرۆیی خۆیان بكەن لە دەوڵـەتی سعوودیەدا، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی دوور بخرێنەوە لە بەشداری دەسەڵات یان لە داواكردنی هاتنە كایەی سیستمی ڕاوێژكاریی.   

ڕەخنەیەكی تر بریتییە لەوەی سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی سعوودیە كە لەسەر دەستی وەهابییەكان دامەزراوە، دەسەڵاتێكی خۆسەپێن و تاكڕەوی ڕەها بوو، بڕوای بە دیموكراسی و بنەمای ڕاوێژ نەبوو، خۆشیان مافی ئەوەیان نەبوو دژی هەر بڕیارێك بوەستنەوە لە بەڕێوەبردنی دەوڵەت، بەتایبەتی ئەوكاتەی دەوڵەتی سعوودیە پشتی بە هێزی ئەمەریكا بەست دژی عێراق، بۆ دەركردنی لە كوێت لە ١٩٩٠ پێچەوانەی بنەمای فكری وەهابییەت بوو، لەم حاڵەتە یا دەبوو ببێتە پاشكۆ یان بێدەنگی هەڵبژێرێ، یان فەرمانی دەرچوونی چەكدارانە بكات لە دژی سیستمەكە وەك ڕێخۆشكردن بۆ جیابوونەوە لێی، كەچی هەر خۆیان لە بنەڕەتدا بڕوایان بە دیموكراسی و ئاشتییانەی دەسەڵات نەبوو، ئەوەش وایكرد دووچاری قەیرانی فكری سیاسیی خۆیان بن.

ئەو تێڕوانینە تەسكەی شێخ محەمەد عەبدولوەهاب هەیبوو بۆ ئیسلام و مسوڵمانان، وایكردووە بەردەوام لە كەمینە بمێننەوە، لە كۆمەڵگەدا پەنا بەرنە بەر بیری توندڕەوی و توندوتیژی، پشتبەستن بە جیهاد دژی تێكڕای مسوڵمانان و بەستنی پەیمان لەگەڵ هێزی سەربازی، بۆ ئەوەی سیستمێك دابمەزرێنن كە لەسەر بنەمای زاڵبوون و خۆسەپاندن بێ، ئەو گرووپانەیشی لە عێراق و سووریا و ئەفغانستان و پاكستان و بەشێك لە وڵاتانی تری دنیای ئیسلامی كۆمەڵكوژی دەكەن، سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەم فكرە توند‌ڕەوییەی "سەلەفییەت" كە وەهابییەكانن.