كۆمەڵی ئێمە بنەما ئاینییەكانی لەسەر تەسەوف شكڵی گرت، زانا و شاعیر و بیركەرەوەكانی كورد هەموویان لەناو ئەو قوتابخانە ئاینییەوە هاتوون، بۆچی تەسەوف پێگەی لە كۆمەڵی ئێمەدا نەماوە، لە كاتێكدا هەرە كۆنترین حوجرە لە كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 10 لە بەدلیس بەناوی مەدرەسەی خەتیبییە و شوكرییە، دواتریش لە ئامەد 1068 و مەدرەسەی هەورامان 1135 و مەدرەسەی ئەربیل لە 1138 موزەفەرییە.
ڕەنگە بەپێی سیاحەتنامەی ئەولیا چەلەبی سەدەی 17، بەسەردەمی زێڕینی كوردستان بناسرێتەوە كەحوجرە دەگاتە ئاستێكی بەرز و ڕێژەیەكی زۆری تێیدا سەرهەڵدەدا، سیاحەتنامە كاتێك دێتە سەرباسی فێرگە و مەدرەسەكانی شاری بەتلیس و ئامەد، بەشێوەیەكی واباسیان دەكات كە پێدەچێت لەڕووی بابەتەكانی خوێندنەوە پێشكەوتوو بوون و دەوری زۆریان لە پێگەیاندنی هۆشیاری هەبووبێت.
بەڵام ئێستە ئەم قوتابخانانە لاواز بوون، دەوری تەسەوف لە كوردستان پاشەكشەی كردووە، "وشە" بۆ وەڵامی ئەم پرسە د. ئەحمەدی مەلای دواند.
*ئەوەی بە ناوی تەسەوفەوە ئێستە دەردەكەوێت چۆنی دەبینیت؟ ئەمانە دەتوانن شتێك بخەنە سەر گەشەكردنی تەسەوف لە باشووری كوردستان؟
ئەحمەدی مەلا: تەسەوف ئاوێتەیەكە لە نێوان هەندێ پزیسكی ئاینی ئیسلام و هەندێ رەگەزی هیندۆسی و بودی و لە رووی فەلسەفیشەوە كاریگەریی ئەفلاتوونییەتی بەسەرەوەیە كە دواتر مەسیحییەكان دەیكەن بە ئەفلاتوونییەتی نوێ كە مەسیحییەتێكە هەڵكێشراوە لە ئاوی ئەفڵاتوون.
لە ئیسلامدا كاتێك كۆمەڵگەی ئیسلامیی تووشی تەنگژە و قەیران بوو، خەڵك بۆ ئەوەی لە دنیا و لەزەتەكانی دنیا دوور بكەونەوە و روو لە خودا بكەن، خەڵوەتیان هەڵبژارد وەك وەڵامێك بۆ ئەوانەی كە لە ئاین لایان داوە و گومڕا بوونە. ئیتر بە تێپەڕینی كات تەریقەت پەیدا بوو، هەر تەریقەتێك و رێبازێكی تایبەت بە خۆی هەیە بۆ ئەوەی تاكەكانی رابهێنێت بگات بە حەقیقەت، ئەمەش لە ژێر راهێنانێكی شێخێكی تایبەت. لە كوردستان دوو تەریقەت گرنگ سەریانهەڵدا، كۆنترینیان تەریقەتی قادرییە كە دەگەڕێتەوە بۆ شێخ قادری گەیلانی لە نێوان سەدەی یانزە و دوانزەی زاینییدا كە كەسنەزانی و ولیانی دوو رێبازی قادرین، هەروەها مەولانا خالیدی قەرەداخی، دامەزرێنەری رێبازی نەقشبەندیی نوێگەرایە كە لە سەدەی نۆزدەم لە كوردستان بڵاو دەبێتەوە، دواتر لە ناوچەكانی تری رۆژهەڵاتی ناوەندی بڵاو دەبێتەوە و موریدێكی زۆری لە دەور كۆ دەبێتەوە. ئەم رێبازە كۆنترە و لە سەدەی هەشتەمی زاینی بڵاو بووەوە. بۆیە بە رێبازەكەی مەولانا دەگوترێت نەقشبەندی تەجدیدی.
ئەم دوو رێبازە لە كوردستاندا، لە سەدەی نۆزدەم دەگەنە چڵوپۆپە و لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەم ئیتر خۆریان وردە وردە بەرەو ئاوابوون دەچێت، چونكە رێبازی نەتەوایەتیی لە ناو كورددا بە تەواویی لە دوای كشانەوەی عوسمانییەكان لە كوردستانی باشوور و ئیتر دەستپێكی چەرخێكی نوێیە. چونكە لەو قۆناغە بەدواوە، نە ئاین، نە مەزەو و نە تەریقەتەكان وەڵامی پرسیاری نەتەوەیی نادەنەوە. بۆیە مەلای گەورە كۆیە لە دایكبووی سەدەی نۆزدەم، كەچی زۆر زوو درك بەو وەرچەخانە مەعریفییە دەكات و دەڵێت :
ھـــــەتا شێخی لە كــوردستان بمێنێ
ئـومێدی زیندەگـــانیت پــێ نـــەمێنێ
تەریقەی قـــــادری و نـــەقشــبەنــدی
بەبای دا ڕەونەق و ئاھەنگی كوردی
ھەروەھا، لە شیعرێكی تردا دەڵێت:
شـێخی ئەھلی ســـوننە و جەماعەت
بـە ھەمــوو فێڵ و تەدبیر و كیاسەت
ھـەر وەكو پاپا بەھەشت دەفرۆشی
وەی قوڕت بەسەر گـەلێ بێ ھۆشی
یا بەســـیە بۆ خاتری خــــوا بەسیە
تابەكەی بەزمـی خـانەقا و تەكیە
شێخە فەندی ئیتر بترسی لە خوا
میلـلەتی قوڕ بەسەر چ حاڵ نەما
بە ئەنقەست ئەم شیعرانەی مەلای گەورە دەهێنمەوە بۆ ئەوەی ئەوە بڵێم كە لە ناو خودی دامەزراوەی ئاینیی، ددان بەوەدا دەنرێت كە هەلومەرجی مێژوویی رێبازەكانی تەسەوف لە كوردستاندا كۆتاییان هات. چونكە لەلایەك سەردەمی قوتابخانەی گشتی سەریهەڵدا، لەلایەكی تریشەوە ئیتر حوجرەكانی كوردستان لە رووی بەخشینی زانست گەیشتبوونە بنەست، ئەوەی دەیانتوانی بیبەخشن، مەلای مزگەوتەكان بوو، كەچی چەرخی نوێ پێویستی بە زانستە وەزعییەكان بوو، وەك فیزیا، كیمیا، سروشتناسی، ماتماتیك هتد.
لەلایەكی ترەوە چوونە خەڵوەت و دووركەوتنە لە كۆمەڵگە، هیچ چارەسەرێكی ریشەیی بۆ گرفتەكانی كۆمەڵگە پێ نەبوو. ئەوەی ئێستە لە كوردستاندا ماوەتەوە، جۆرە نمایشێكی فۆلكلۆرانەیە و گەڕانە بە دوای مانەوەی هەندێ ناوی بنەماڵە و رەنگە كەسبێكی مادیشی تێدا بێت، ئەگەر نا دەمێكە خۆری تەریقەت ئاوا بووە.