فۆرن ئەفێرز: ئۆلیگارشییەكان بازاڕ دەشێوێنن و ئابووریی جیهان گەندەڵ دەكەن

ترەمپ لە دوای گەڕانەوەی بۆ پۆستەكەی وەك سەرۆكی ئەمەریكا و پاڵپشتیكارەكەی كە ملیاردێری تەكنەلۆجی ئیلۆن ماسكە، هەڵمەتێكی چڕیان كردووەتە سەر حكوومەت. هەر پاش سێ مانگ، ماسك دەستی كرد بە پاكتاوكردنی كارمەندی دەزگاكان، لە جێی ئەوان دڵسۆزەكانی خۆی دانا و گرێبەستە گشتییەكانی هەڵوەشاندووەتەوە. لەلایەكی ترەوە ترەمپ پشكنەرە گشتییەكانی لە كارەكانیان دوور خستەوە و سەرۆكی فەرمانگەی حكوومەتی لە پۆستەكەی لابرد.

ئەو دوو پیاوە دەستیان بەسەر داهاتە تەرخانكراوەكانی كۆنگرێسدا گرتووە، بە شێوەیەكی خراپ دەسەڵات بەكار دێنن، لەپێناو ئاراستەكردنی داهاتەكان بۆ بەرژەوەندی خۆیان و بێ بەشكردنی نەیارە گریمانكراوەكانیان. هاوكات ئیدارەی ترەمپ فەرمانی داوە بە زیاتركردنی مانگی دەستكردی "ستارلینك"ی دروستكراوی كۆمپانیاكانی ماسك كە لە ئێستەوە گەورەترین ڕاسپێردراوی حكوومەتن بۆ كێبەركێی ملیاران گرێبەستی تر. كەچی ترەمپ پارەی پاڵپشتی حكوومیی بۆ زانكۆ و نووسینگە یاساییەكان، هەڵوەشاندەوە، بەهۆی ئەوەی پشتگیریی لە كارنامەكەی ناكەن.

بۆ زۆربەی ئەمەریكاییەكان ئەم جۆرە گەندەڵییە نامۆیە لە مێژووی مۆدێرنی وڵاتەكەباندا و هەرگیز سەرۆكێكی بازرگان، هاوبەشیی لەگەڵ دەوڵەمەندترین پیاوی دنیا نەبووە، بۆ دەستبەسەرداگرتن و كۆنترۆڵكردنی حكوومەتی فیدراڵی، بەڵام ئەمە لە ئاستی جیهاندا باوە و بەشێكە لە نەخشەیەكی نیگەرانكەر. 

لە دیموكراسییە تازە دەركەوتووەكانی سەرانسەری جبهاندا، گرووپە بچووكەكانی سیاسەت، بژاردە بازرگانەكان و ئەو سیاسییانەی بەرژەوەندی بازرگانییان هەیە، /ئەوەی بیریارانی سیاسی پێی دەڵێن "ئۆلیگارش"/ دەوڵەتیان چەواشە كردووە بۆ خزمەتی بەرژەوەندییەكانی خۆیان. ئەم هاوپەیمانییە "ناپیرۆزانە" پێكەوە یاساكان دەگۆڕن، بیرۆكراتەكان لە كار دوور دەخەنەوە و ڕەخنەگران بێدەنگ دەكەن و دواتر سەرچاوەكانی داهاتی وڵات فووت دەدەن، بەهۆیەوە سیاسەتوانان خاوەنداری بانكەكان دەكەن و ڕێسای نوێ دەنووسنەوە و گرێبەستەكان كۆنترۆڵ دەكەن. لە بەرانبەردا دۆستەكانیان لە كەرتی تایبەت، بە پارە و بەخشین و ڕووماڵی میدیایی، سوودمەند دەكەن.

ناوێك بۆ ئەم دۆخە هەیە ئەویش "گرتنی دەوڵەت"ـە. لە بەنگلادیش، هەنگاریا، باشووری ئەفریقا، سریلانكا، توركیا و چەندان وڵاتی تر، ئەمە ڕووی داوە. كاریگەرییە ئابوورییە وردەكانی دەتوانێ سەخت بێت و لە ژماردن نایە، زۆرجار ساڵانێك دەخایەنێت تا بەتەواوی دەردەكەون، بەڵام كارگەرییەكە ڕاستەقینەیە. 

لە ئابوورییە دەستبەسەركراوەكاندا، پێوەندیی نێوان بەهرە و سەركەوتن دەپچڕێت، كرێكارانی لێهاتوو كە پێوەندیی سیاسییان دروست نەكردووە، وڵات جێدێڵن و كۆمپانیا لێهاتووەكان دەكەونە ژێرەوە. لە بەرانبەردا كۆمپانیاكانی خاوەن تۆڕی پێوەندی باش، بەبێ داهێنان یان گەیاندنی بەرهەمی كوالیتی بەرز (یان هەندێك جار بەبێ گەیاندنی هیچ بەرهەمێك) گەشە دەكەن، لەوێوە ژێرخانی وڵاتەكە دەڕووخێت و پارەی بانكەكان تەواو دەبن، چونكە بە ناچاری قەرزی خراپ دەدەن بە بازرگانە دڵخوازەكان. ئەنجامی ئەمە، كەمبوونەوەی گەشە و هەلی كار و بەرزبوونەوەی نایەكسانی و هەڵاوسانە.

بەداخەوە، بەرەنگاربوونەوە و پێچەوانەكردنەوەی چەمكی "گرتنی دەوڵەت"، پرۆسەیەكی قورسە، پێویستی بەوەیە زانیاریدەرەكان و ڕۆژنامەنووس و چالاكان، بەردەوام قسە بكەن، بەبێ ئەوەی چاوەڕێی هیچ پاداشتێك بكەن و دەبێ بیشزانن مەترسییەكی بەرچاوی كەسییان لەسەرە. ئەم جۆرە خۆڕاگرییە دەتوانێت لە درێژخایەندا سوودی هەبێت، چونكە گرووپەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە بەنگلادیش و باشووری ئەفریقا و سریلانكا، لە كۆتاییدا سیاسەتوانە گەندەڵەكانیان دەركرد، بەڵام زۆرجار سەركەوتن تەنیا دوای ئەوە دێت كە باندە ئابوورییەكان، هەموو سەرچاوەكانی وڵاتیان چۆڕەبڕ كردووە. ئەوە كاتێكە، دووبارە بنیاتنانەوەی وڵات لە ڕادەبەدەر قورسە.

هونەری دزیكردن

لە وڵاتانی دەستبەسەرداگیراودا هیچ كەرتێك لە دەرەوەی دەستوەردانی سیاسی نییە، بەڵام ئەوەی بە تایبەتی لە مەترسیدایە، بانكەكانن. كۆمپانیا داراییەكان سەرمایە بۆ ئابوورییەك دابین دەكەن و مامەڵەكان ئاسان دەكەن كە هەردووكیان بۆ دزیكردن زۆر گرنگن و هاوبەشن. بۆ نموونە، لە بەنگلادیش، بەپێی ئامارەكانی حكوومەتی كاتی، شێخ حوسینە سەرۆك وەزیرانی پێشوو، دەسەڵاتی خۆی بەسەر بانكەكاندا سەپاندووە، بۆ تاڵانكردنی لانیكەم 17 ملیار دۆلاری وڵاتەكە. 

لە مالیزیا، نەجیب عەبدولڕەزاق سەرۆك وەزیرانی پێشوو، پارەی چەندان پلانی دابین كرد، لە ڕێگەی گەیاندنی بۆندەكانی پاڵپشتیكراو لەلایەن حكوومەتەوە، بۆ كۆمپانیا هاوپەیمانەكانی خۆی لە ڕێگەی "1MDB  " كە بانكی گەشەپێدانی حكوومییە. ئەو كۆمپانیایانە لە بەرانبەردا پارەی حزبەكەی نەجیبیان دابین دەكرد. بەمە 700 ملیۆن دۆلار ڕێگەی خۆی بۆ ئەكاونتە كەسییەكەی دۆزییەوە. 

ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا، بانكە دەوڵەتییەكان ناچار دەكات، قەرزی زیاتر بدەن بەو سەرۆك شارەوانییە ناوخۆییانەی سەربە حزبەكەی خۆین، پاشان ئەو شارەوانییانە پارەكە بۆ ئەو پڕۆژانە بەكار دێنن كە یارمەتیی ئەردۆغان دەدەن لە هەڵبژاردنەكاندا.

سیستمەكە وایە كە سیاسەتوانان ژمارەیەك ڕێوشوێن بۆ دەستبەسەرداگرتنی دامەزراوە داراییەكان دەگرنە بەر، لە توركیا ئەردۆغان دەسەڵاتی جێبەجێكردنی خۆی بەكار هێنا، بۆ دانانی هاوپەیمانەكانی خۆی لە بانكە حكوومییەكان. نەجیب لە سفرەوە 1MDB ی دروست كرد، بۆ ئەوەی وەك فیودالیزمێكی كەسیی مامەڵە بكات. لە هەنگاریا سەرۆك وەزیران ڤیكتۆر ئۆربان، پلانێكی ئاڵۆزی بەكار هێنا كە بریتی بوو لە، كڕین و فرۆشتنی پشكەكانی بانك و داشكاندن، بۆ دەستەبەركردنی كۆنترۆڵی گەورەترین كۆمپانیای دارایی تایبەتی وڵاتەكەی. 

بەپێی گوتەی ئیحسان مەنسوور حاكمی بانكی ناوەندی بەنگلادیش، حوسینە هێزە هەواڵگرییە سەربازییەكانی وڵاتەكەی بەكار دەهێنا بۆ ئەوەی هەڕەشە لە بەڕێوەبەری بانكەكان و دەستە كارگێڕییەكەی بكەن، تا ناچار بن پشكەكانیان بە هاوڕێ ئۆلیگارشییەكانی بفرۆشن.

زیانە ئابوورییەكانی ئەم جۆرە دەستبەسەرداگرتنە، دەتوانێ وێرانكەر بێت. لە هەمووی دیارتر ئەوەیە، ملیاران دۆلار لە ئابووری وڵاتەكە بەهەدەر دەچێ. بۆ نموونە، نەجیب 1MDB ی بەكار هێناوە بۆ تاڵانكردنی چوار ملیار دۆلار لە دەوڵەتی مالیزیا (1%ی بەرهەمی ناوخۆیی وڵاتەكەیە/، ڕەنگە حوسینە تا 30 ملیار دۆلار /7%ی بەرهەمی ناوخۆیی بەنگلادیش/ی تاڵان كردبێت.

بەڵام گرتنی بانكەكان بە شێوەیەكی فێڵبازانەتر، بازاڕەكان دەهەژێنێت، چونكە بانكەكان تەنیا ئەوەندە پارەیان هەیە كە بیدەن بە كۆمپانیاكان، بۆیە كاتێك لەسەر بنەمای پێوەندییە سیاسییەكان قەرز دەدەن، دەستبەرداری دەرفەتەكانی تر دەبن و دەیگۆڕن بە درێژكردنەوەی قەرزی كۆمپانیا ڕەسەنەكان و بەڵێندەرانی ڕاستەقینە. هەندێك جار تەنانەت پارەی قەرز بۆ كۆمپانیاكانی پێوەست بە خۆیان نامێنێ، پاشان هاووڵاتییانیش كە پارەی خۆیان لە بانك داناوە، لە دەستی دەدەن و قەیرانێكی دارایی بەدوادا دێت. 

لە سریلانكا و توركیا ئەنجامەكەی هەڵاوسانێكی زۆر بوو، چونكە حكوومەت بەردەوام پارەی چاپ دەكرد، بۆ دابینكردنی كورتهێنانی بودجە، هەروەها توركیا ڕەتی كردەوە ڕێژەی سوود بەرز بكاتەوە، بەو هیوایەی ببێتە هۆی هاندانی بەردەوامی گەشەسەندنی ئابووری.

باندەكان ئەو لایەنانە هەڵدەوەشێننەوە كە ئەگەری ئەوەی هەیە پیلانەكانیان ئاشكرا بكەن

باندەكانی سەربە تۆڕەكە، دەست ناپارێزن لە هەر كەس و لایەنێك كە پیلانەكانیان ئاشكرا بكات، تەنانەت سیاسەت و ڕێسا ئابوورییەكانی حكوومەتیش دەگۆڕن. لە سریلانكا، دامەزراوەكانی وڵات بە سەرۆكایەتیی ئەندامانی بنەماڵەی ڕاجاپاكسا كە لە ساڵی 2005 تا 2022، زاڵ بوون بەسەر وڵاتەكەدا، باجیان لەسەر هاوردەكردنی شەكر دانا، ئەمە بەشێوەیەكی كاریگەر بووە دەرفەت بۆ كۆمپانیایەكی بازرگانی نزیك لە خۆیان بەوەی لێخۆشبوونی باجی بۆ كرا. كۆمپانیاكە پشكەكانی شەكری هاوردەكراوی فرۆشت، بەبێ ئەوەی نرخەكانی كەم بكاتەوە، قازانجێكی زۆری بەدەست هێنا، بەڵام داهاتی وڵاتەكە زیانێكی گەورەی بەخۆیەوە بینی و بڕە پارەیەكی لە دەست دا كە هاوتایە لەگەڵ 1.3%ی داهاتی باجی سریلانكا بۆ ساڵی 2021.

لە حاڵەتەكانی تردا، باندەكان كۆمپانیا پەسندكراوەكانی خۆیان لە ڕێساكان دەبەخشن، بۆ نموونە زەین ئەلعابیدین بن عەلی سەرۆكی پێشووی تونس و خێزانەكەی، خاوەنی كۆمپانیایەك بوون كە كاڵای وەك ئۆتۆمبێل و ئەلیكترۆنیی هاوردە دەكرد، بۆیە دەبوو بڕێكی زۆر باج بدەن، بەڵام ڕێگەی بە كۆمپانیاكانی سەربە نفووزی سیاسیی خۆی دا، بەبێ سزا خۆیان لەم جۆرە باجانە بپارێزن. لە ئەنجامدا بنەماڵەی بن عەلی قازانجێكی زۆریان دەست كەوت، لە بەرانبەردا كۆمپانیاكانی تری بێ پێوەندی سیاسی، دەبوو پارە بدەن، بەمەیش كەوتنە دۆخێكی خراپەوە و نایەكسانی زیاتر كرد.

ئەم جۆرە لێخۆشبوونانە نایاسایین، بەڵام باندەكان سوورن لەسەر هەڵوەشاندنەوەی هەر دەستەیەك كە لێكۆڵینەوەیان لەگەڵدا بكات، یان بەشێوەیەكی تر هەوڵەكانیان بپشكنن. لە باشووری ئەفریقا، سەرۆكی پێشوو جاكۆب زوما /2009 تا 2018 سەرۆكایەتیی وڵاتەكەی كرد/، هاوبەشیی لەگەڵ "ئەجای، ئاتول و ڕاجیش گوپتا" سێ برای بازرگان كرد، بۆ ئەوەی هەوڵی دابەزاندنی خزمەتگوزاری داهاتی ئەفریقای باشوور بدەن. فەرمانگەی داهاتەكانی (سارس) وەك دەزگایەك ڕێزێكی زۆری لێ دەگیرا، بەهۆی لێكۆڵینەوە لە خۆدزینەوە لە باج و تاوانە داراییەكان لە ساڵی 2013دا، گوپتاكان زانیارییان پێگەیشت كە لەژێر چاودێریدان، بەڵام لە ساڵی 2014 زوما كۆمیسارێكی دڵسۆزی دامەزراند و بەڕێوەبەرایەتییەكەی پاك كردەوە. ڕاوێژكارەكانی خۆی هێنا بۆ ئەوەی پێشنیاری داڕشتنەوەی دووبارە بكەنەوە كە توانای سارس بۆ ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەكان، لەناو ببەن. 

لەم ناوەندەدا بۆ سنوورداركردنی لێدانی سیاسی، گوپتاكان ڕۆژنامە و وێستگەی تەلەڤزیۆنیی خۆیان بەكار هێنا، بۆ بەڕێوەبردنی هەڵمەتێكی چەواشەكاری كە ناوبانگی "سارس"یان تێكدا.

بۆ زوما و گوپتاكان ئەم هەوڵانە سەركەوتوو بوون. سارس گەیشتە بنبەست و لێكۆڵینەوەكانی لەگەڵ كۆمپانیاكانی گوپتاكان جێهێشت، بەڵام ئیفلیجكردنی دامەزراوەكە بۆ باشووری ئەفریقا، ترسناك بوو. لە دوای داڕشتنەوە و پەیكەربەندیی سارس بەشێوەیەكی بەرچاو، ئامانجەكانی كۆكردنەوەی داهاتەكەی كەمتر بووەوە، تا دواجار ئەنجامدا خەرجییەكانی ژێرخانیش زۆر كەمبی كرد.

ئۆتۆبانی تاڵانكردن

هەموو كردەوەیەكی دەستبەسەرداگرتنی دەوڵەت ئاڵۆز نییە، هەندێك جار ئۆلیگارشەكان ڕاستەوخۆ دزی لە دەوڵەت دەكەن، بۆ نموونە، ئەردۆغان چەندان جار یاسای دارایی گشتیی توركیای گۆڕی، بۆ ئەوەی بتوانێت بە شێوەیەكی كەسی دەرئەنجامی تەندەرەكان دیاری بكات. لەوكاتەوە ئەم دەسەڵاتەی بەكار هێناوە بۆ گەیاندنی كاروباری حكوومەت بۆ پێنج كۆمپانیا، لە كۆی 10 كۆمپانیا سەركەوتووی دنیان، لە بردنەوەی گرێبەستە گشتییەكاندا. لە بەرانبەردا ئەم بازرگانانە بەشێكی زۆریان خاوەنی موڵكی میدیایین، ڕوماڵی هەواڵی ستایشگەرا بەسەر سەرۆك كۆماری توركیادا دەبارێنن و بەخشینیان بە ڕێكخراوە خێرخوازییەكان داوە، كە پارتەكەی بەڕێوەی دەبەن و پەستانیان خستووەتە سەر كارمەندەكانیان تا دەنگ بە ئەردۆغان بدەن.

ئەفریقای باشوور دۆسیەیەكی تر دەخاتە ڕوو، لە سەردەمی زوما، برایانی گوپتا گرێبەست دوای گرێبەستیان دەست خست و پێوەندییەكانیان بەكار هێنا بۆ دەرهێنانی پارە لە كۆمپانیاكانی تر، بەهۆی ئەوەی لە كۆمپانیایەكی بچووكی كۆمپیوتەرەوە دەستیان پێ كرد، زۆری نەخایاند بزنسێكی چەند ملیار دۆلارییان هەبوو كە لە كەرتەكانی جۆراوجۆری وەك شیرەمەنی و ڕاوێژكاری بەڕێوەبردن و خەڵووزدا خۆیان بینییەوە. ئەوان كاریگەرییەكی زۆریان لەسەر حكوومەتی زوما هەبوو، ئەو كەسانەیان هەڵبژارد كە ئەو بۆ ڕۆڵی سەرەكی كابینەی حكوومەت دەستنیشانی كردبوون و تەنانەت سەركردەكانی كۆمپانیا دەوڵەتییەكانیان هەڵبژارد. گوپتاكان لە بەرانبەردا پارەیان خستە گیرفانی زوما و پڕوپاگەندەی لایەنگریی زومایان فوو تێ كرد.

گەندەڵیی لەم جۆرە، گەشەكردن لە ناو دەبات، چونكە لە ئابووریی تەندروستدا كۆمپانیاكان كێبەركێ لەسەر كوالێتی و نرخ دەكەنه‌ بەڵام لە ئابووریی دەستبەسەركراودا كۆمپانیاكان بە دروستكردنی پێوەندیی سەركەوتوو دەبن و هاندەریان كەمە بۆ داهێنان و كارامەیی، كەچی هەندێك كۆمپانیا باشەكان تەنیا لەبەرئەوەی تۆڕی پێوەندیی گونجاویان نییە، خۆیان لە دەست دەدەن. ئەو كەسانەی دەیانەوێت خاوەنكار بن، خۆیان بە دەستپێكردنی كارەكانەوە ماندوو ناكەن، زۆر لە كرێكارە لێهاتووەكان وڵات جێدێڵن، بۆ گەڕان بەدوای بازاڕێكی تردا كە بەهرەمەندییان لە بەرچاو بگرێت، نەك نزیكایەتی لە دەسەڵات. 

لەلایەكی ترەوە، كۆمپانیا پەسندكراوەكان پارەی زیادە وەردەگرن، بێ پێشكەشكردنی كاڵای كوالێتی باش، تا دواجار بەرهەمی ئابووری وڵات دادەبەزێت و كوالێتی ژیان خراپتر دەبێت. هەندێكجار تەنانەت مرۆڤەكان ژیانی خۆیان لە دەست دەدەن. بەپێی چەندان لێكۆڵینەوە، بوومەلەرزەكەی ساڵی 2023ی توركیا، ئەگەر ژێرخانی وڵاتەكە باشتر بووایە، زیانی گیانی كەمتر دەبوو، بەڵام ئەوە ڕووی نەدا، چونكە ئەردۆغان ئەو كۆمپانیا بیناسازییانەی پاراستبوو كە بێ كێبەركێ و چاودێری دروستی كردبوون.

دەستبەسەراگرتنی كۆمپانیای دابینكەری كارەبای دەوڵەتی ئەفریقای باشوور (ئێسكۆم)، وێنەیەكی تری زیندوو دەخاتە ڕوو كە چۆن گەندەڵی دەبێتە هۆی زیان. ئیسكۆم سەردەمانێك ئەستێرەیەك بوو لە كەرتەكەی خۆیدا، لە خەڵاتی وزەی جیهانی فاینانشیاڵ تایمز لە ساڵی 2001دا وەك كۆمپانیای پێشەنگی كارەبا لە دنیادا هاتە هەڵبژاردن. لە ساڵانی نەوەتەكان و ساڵانی سەرەتای 2000دا ڕووبەڕووی ئەركێكی گەورە بووەوە، پاراستنی ستانداردەكانی خۆی، لە هەمانكاتدا درێژكردنەوەی كارەبا بۆ نیوەی ئەو ماڵانەی ئەفریقای باشوور كە لە ژێر ئاپارتایددا دەستیان پێی نەگەیشتبوو، بەڵام كاریگەریی گوپتاكان، ئاستەنگەكانی ئێسكۆمی زۆر گەورەتر كرد. 

لە سەردەمی زومادا، ئیسكۆم ناچار بوو خەڵووز لە بنەماڵەی گوپتا بكڕێت نەك لە بازاڕی كراوەدا، بەم پێیە گوپتاكان ئازاد بوون لە دانانی نرخی بەرز و گەیاندنی بەرهەمێكی خراپدا. بەهۆیەوە تۆڕەكە سامانێكی زۆریان بەدەست هێنا، بەڵام ئێستە كۆمپانیای ئێسكۆم ئەوەندە ئاستی دابەزیوە، لە خەباتدایە بۆ دابینكردنی وزە بۆ خەڵكی ئەفریقای باشوور كە ڕۆژانە لەگەڵ كوژانەوەی كارەبا دەگوزەرێنن. بەپێی خەمڵاندنێكی گەنجینەی ئەفریقای باشوور، شكستەكانی كۆمپانیای ئێسكۆم و كۆمپانیایەكی تری حكوومی كە كۆمپانیای ترانزنێتە، نزیكەی 30%ی ئابووری ئەفریقای باشوور لە ماوەی 15 ساڵی ڕابردوودا، كەم بووەتەوە.

سەرەنجام، ئەم گرفتە ئابوورییانە كێشە بۆ باندەكانی دەستبەسەرداگرتنی دەوڵەت دروست دەكەن، چونكە تەنیا ئەوەندە پارە هەیە و دیاریكراوە كە ئەوان دەیبەن، بەڵام ئۆلیگارشەكان (تێكهەڵكێشی ساماندار و  سیاسەتكار)، بە دەگمەن ڕێڕەویان دەگۆڕن، سەرەڕای داڕمانی بازاڕەكان، بگرە سواری ئابوورییەكە دەبن تا تەختی زەوی دەكەن و دزیی لێ دەكەن، تا شكست دەهێنێت. بۆ نموونە، لە سریلانكا، دزینی ڕەجاپاكساكان ڕێژەی قەرز بەرانبەر بە بەرهەمی ناوخۆیی لە ساڵی 2022دا بۆ 114% بەرز كردەوە، ئەمە قەیرانی هاوسەنگی پارەدانی لێ كەوتەوە كە بووە هۆی كەمیی سووتەمەنی و خۆراك و دەرمان بۆ ماوەیەكی درێژخایەن، هەڵاوسانیش 49%ی تۆمار كرد، بەڵام سەرۆك گۆتابایا ڕاجاپاكسا و براكەی كە وەك سەرۆك وەزیران كاری كردووە، كەمكردنەوەی باجیان بۆ لایەنگرانی خۆیان پاراست. ئەوان كۆنترۆڵی كڕینی دراوی بیانییان داهێنا، بەڵام ڕێگەیان بە لایەنگرانیان دا بەردەوام بن لە دەستڕاگەیشتن بە دۆلار، دەیانتوانی قەرزەكانیان نەدەن و داوای یارمەتی لە سندووقی دراوی نێودەوڵەتیی بكەن كە ڕەنگە ڕێگەی بە خەڵكی ئاسایی سریلانكا دابێتەوە جارێكی تر كاڵای سەرەكی بكڕنەوە، بەڵام لەبری ئەوە بەردەوام بوون لە پێدانی بۆندەكان كە خاوەندارێتی كۆمپانیاكانی سەربە خۆیان بوون. (لە كۆتاییدا سریلانكا بە هەر شێوەیەك بێت، لەكار كەوت.)

هیچ چارەسەرێك ئاسان نییە

بێهوودە دەسەڵاتی تەواو ئۆتۆكراسی و خۆسەپێنی بەڕێوە دەبەن، چونكە ئۆلیگارشەكان دەبێت لەگەڵ ئۆپۆزسیۆندا ڕووبەڕوو ببنەوە. تەنانەت ئەو دیموكراسییانەیش كە كەموكوڕییان هەیە، دامەزراوەگەلێكیان هەیە هەوڵ دەدەن لێپرسینەوە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن بكەن، دادگاكان بڕیارە نایاساییەكان پێچەوانە دەكەنەوە، دەزگاكانی وردبینیی ساختەكاری ئاشكرا دەكەن و ڕۆژنامەنووسانیش گرێبەستە گەندەڵەكان ئاشكرا دەكەن. مرۆڤە ئازاكان هەموو شتێك دەكەن بۆ پەردە هەڵماڵین لەسەر هەڵسوكەوتی نادروست. هەندێك جار وەك ناڕەزایەتییەك دەچنە سەر شەقام، بەڵام سەركردەكانی دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات، بەبێ گوێدانە ئەمە، پاڵ بە كاری خۆیانەوە دەنێن و بە زۆریی سەركەوتوو دەبن لە دەرچوون لە لێپرسینەوە. ئاخر گرتنی دەوڵەت بەشێوەیەكی كاریگەر، دڵنیایی دەدات لەوەی كە بەهێزترین كەسانی وڵاتەكە گیراون. ئەوان زۆرترین پارە و كۆنترۆڵیان بەسەر دەزگاكاندا هەیە.

بەڵام هەندێك جار ئۆپۆزسیۆن سەركەوتوو دەبێت، لە كۆتاییدا حوسینە و ڕاجاپاكسا و زوما لە پۆستەكانیان دوور خرانەوە، بەڵام زۆر جار، گیراوەكان تەنیا دوای ئەوەی ئابووری وڵات تووشی كێشەیەكی قووڵ بوو، ڕاو دەنرێن. لە سریلانكا بەرزبوونەوەی نرخەكان و كەمی كاڵا چەند مانگێكی خایاند، تا خۆپێشاندەران توانیان خێزانی ڕەجاپاكساكان لە كارەكانیان دوور بخەنەوە. 

لە بەنگلادیش، خۆپێشاندەران حوسینەیان ڕووخاند، دوای ئەوەی هەوڵی دا گرێبەستە حكوومییەكانی زیاتر ئاراستەی هاوپەیمانەكانی بكات، بەڵام تا ئەوە كرا، ئابووری وڵاتەكە وێران بوو. ئەمڕۆ سیستمی بانكی لە لێواری داڕماندایە و خەڵك ناتوانن پارەی خۆیان وەربگرنەوە و تەنانەت كاڵای سەرەتایی ژیانیش بكڕن.

زەحمەتە دەوڵەتەكان لەم زیانە بەرفراوانە ڕزگاریان بێت، سەركردە نوێیەكان خەبات دەكەن بۆ چاككردنەوەی ئەو كونە ئابوورییە فراوانانەی بەهۆی سامانە دزراوەكانەوە دروست بووە، چونكە ئابوورییە وێرانەكانیان هیچ بنەمایەكی باجی ئاشكرایان نییە. سیستمی دارایی لە دۆخێكی خراپدایە، بۆیە ئەوانیش خەبات دەكەن بۆ قەرزكردن، هەروەها دەتوانن هەوڵ بدەن بەدوای ئەو ئۆلیگارشانەدا بگەڕێن كە بەشێكی زۆری ئەم سامانە دزراوانەیان لە دەستدایە، بەڵام زۆرجار ئەو بژاردانە لە دەرەوەی وڵات دەژین، ئەوەیشی كە ماوەتەوە سەروەت و سامانەكانیان لە هەژماری دەرەوەی وڵات شاراوەتەوە، ئەمەیش وایكردووە بۆ دەوڵەت قورس بێت قەرزەكانی دەست بكەوێتەوە.

باشترین ڕێگە بۆ چارەسەركردنی "گرتنی دەوڵەت" ئەوەیە، خۆتی لێ بەدوور بگرێت

دووبارە بنیاتنانەوەی دامەزراوە دەوڵەتییەكان، گەورەترین ئاڵنگارییە، ڕەنگە سەركردە نوێیەكان بیانەوێت بیرۆكراسی پاك بكەنەوە، بەڵام دەركردنی بە كۆمەڵ وەك شتێكی خراپ و تۆڵەكردنەوەی لێ دێت و دامەزراوەكان لە ستافی پێویست دادەماڵن، لە ئەنجامدا سەركردەكان دەبێت ڕێبازێكی خاو و جێگیر بگرنە بەر بۆ ئاوەدانكردنەوە كە بۆ ماوەیەك بە واتای بەردەوامبوونە لە پێدانی مووچەی بەرپرسانی گەندەڵ. بەهەمان شێوە بۆ ئەوەی وێرانكاری زیاتر ڕوو نەدات، حكوومەتە نوێیەكان بۆیان دەردەكەوێت كە دەبێت بەردەوام پارە بدەن بە كۆمپانیا گەندەڵەكان. كۆمەڵگەكان پێویستیان بە هەندێك سەرچاوە هەیە، خۆراك، ئاو، هێز، دەرمان، دوای ساڵانێك لە دەستبەسەرداگرتن، كاتێكی دەوێت بۆ دۆزینەوەی دابینكەر كە ئەو دابینكەرانەی ئێستە نەبن. پێش ئەوەی بزنسە نوێیەكان بچنە بازاڕەوە، دەبێت بڕوایان بەوە هەبێت كە تەندەرەكان چیتر ساختەكارییان لەسەر ناكرێت و بەمجۆرە شایانی ئەوەن كات تەرخان بكەیت بۆ بە دەستهێنانی گرێبەستەكان.

كەواتە باشترین ڕێگە بۆ چارەسەركردنی "گرتنی دەوڵەت" ئەوەیە، هەر لە سەرەتاوە خۆتی لێ بە دوور بگریت، بەڵام بەداخەوە بۆ ئەمەریكاییەكان، دەستبەسەرداگرتنی ترەمپ و ماسك بە باشی بەردەوامە. ساڵانێك تێپەڕین پێش ئەوەی زوما ڕێگەی بە گوپتاكان دا كە بێ بەربەست بتوانن بچنە ناو ئیدارەكەیەوە. 

كەچی ترەمپ لە یەكەم ڕۆژی دەستبەكاربوونییەوە هەموو شتێكی بەخشی بە ماسك، بیرۆكراسی ئەمەریكا پێشتر هەزاران كرێكاری لە دەست داوە و هەزارانی تریش لە مەترسیدان. دەزگا گرنگەكانی ڕێكخستن، لەوانە كۆمسیۆنی پێوەندییە فیدراڵییەكان و كۆمسیۆنی بازرگانیی فیدراڵی، ئێستە لەلایەن دڵسۆزانی ترەمپەوە سەركردایەتی دەكرێن. هێشتا خزمەتگوزاری داهاتی ناوخۆ وەك سارس وێران نەكراوە، بەڵام ترەمپ و ماسك بە ڕوونی باسیان لەوە كردووە كە دەزگاكە دەپێكن. هەروەها یەدەگی فیدراڵیش هەروایە. وەك ترەمپ كارمەندی FBI و وەزارەتی دادی بە كەسانی دڵخواز داناوە كە هیوادارە بە دوای دوژمنەكانییەوە بن.

ئەگەر ترەمپ و ماسك سەركەوتوو بن لە دەستبەسرداگرتنی ئابووری ئەمەریكا، ئەوا نەك تەنیا بازاڕەكانی ئەمەریكا دەشێوێنن، بەڵكو زیان بە ئابووریی جیهانیش دەگەیەنن، بەو پێیەی ئەمەریكا گەورەترین ئابووری هەسارەكەیە و بەشە سەرەكییەكەی تەوەری داراییە، ئەوەی لەوێ ڕوو دەدات لە هەموو شوێنێك ڕەنگ دەداتەوە، بەشێوەیەكی نەریتی واشنتن بەهێزترین هێزی دنیا بووە بۆ حوكمڕانی پاك و گوشار و سزادان لەسەر بژاردە گەندەڵەكان لە شوێنەكانی تریش، بەڵام ترەمپ هەنگاوی ناوە بۆ ڕاگرتنی جێبەجێكردنی یاسای گەندەڵی بیانی و پاشەكشەكردن لە مەرجەكانی شەفافییەتی كۆمپانیاكان. 

بە واتایەكی تر، ئەمەریكا تەنیا دەستبەرداری ڕۆڵی مێژوویی خۆی نەبووە وەك پۆلیسی حوكمڕانی دنیایەكی پاك، بەڵكو هەڵوێستی خۆی گۆڕیوە و بووە بە بەڕێوەبەری گرووپ، خەریكە دەگۆڕێت بۆ جۆرێكی زۆر جیاواز لە مۆدێلی حوكمڕانی.

ئەلیزابێس دەیڤد بارێت

بەڕێوەبەری سەنتەری لێكۆڵینەوەی گەندەڵی، لە زانكۆی سەسێكس.

وەرگیرانی: ڕامیار مەحموود

سەرچاوە: فۆرن ئەفێرز