داروەن/دارەبەن ئەو درەختە سروشتییەی كوردستان كە قەزوان بەرهەم دەهێنێ، یەكەم درەختە كە لە كوردستان یاسای تایبەت هەیە بۆ چۆنیەتیی مامەڵەكردن لەگەڵی و لێكردنەوەی بەرهەمەكەی. بێت، بنێشتەتاڵ و قەزوان تۆماریان هەیە لە كشتوكاڵی كوردستاندا و ئەوانەی لێی دەكەنەوە دەبێت ناوی خۆیان لە موختاری گوند تۆمار كردبێ.
ئێستە كاتی لێكردنەوەی "بنێشتی كوردی و بنێشتەتاڵ"ـە كە دوو بەرهەمی بەنرخی دارەوەنن و كوردستان دەوڵەمەندە بەو درەختە، دوو هەفتەی تریش كاتی ڕنینی بەرهەمە سەرەكییەكەیە كە "قەزوان"ـە، ئەمیان هەم وەك خۆران و هەمیش وەك تەسبیح ڕەواجی زۆرە و سەرچاوەی داهاتی خەڵكێكی زۆریشە و بووەتە پیشە، بۆیە حكوومەت ئەوەی بەپێی ڕێنوێنییەك بۆ گوندنشینان رێكخستووە، كەی و چۆن بەرهەمەكان لێ دەكەنەوە؟.
حاجی ئازاد گوندنشینێكی نزبك چیای سەفینە لە ڕۆژهەڵاتی هەولێر، ئەو ساڵانە لەم وەرزەدا خەریكی كۆكردنەوەی بنێشتەتاڵە و بندار بە بندار بۆی دەگەڕێت، لەو ڕێگەیەوە داهاتی باش بەدەست دێنێت و بە گوتەی خۆی "زۆر شوێن هەن لە كوردستان دارەبەنی چڕی لێیە و هەر لە كۆنیشەوە خەڵكی گوندەكان سوودیان لە بەرهەمەكانی دیوە".
حاجی بۆ "وشە" دەڵێت، سنووری چیای سەفین و چیای ئاوەگرد، داری زۆر چاك و بەتەمەنیان هەیە كە بەرهەم زۆر دەدەن. بەڵام نایشارێتەوە كە "ساڵیش هەیە بەرهەمەكە وەك پێویست نییە، ئەو ساڵانەیشی بەرهەم زۆرە، جار هەبووە لە دوو سێ داردا بای 900 هەزار دینار بەرهەمی قەزوانم فرۆشتووە بە شێوە جیاوازەكانی وەك بنێشتەتاڵ و قەزوانی تەسبیح"
"هەموو كەسێك نازانێت مامەڵە لەگەڵ ئەو دارە بكات، چونكە زۆرجار لق و چڵەكانی دەبینین شكاون، دارەبەن ئەگەر تۆزێك عەزیەتی بدەی زیانی پێ دەگات، بۆیە چاودێریی پۆلیسی دارستان زۆر گرنگە بۆ پاراستنی" حاجی ئازاد وای گوت.
كوردستان سروشتێكی جوان و شاخاوی هەیە، لەمسەر بۆ ئەوسەری سنوورەكەی شاخی بەرز و زنجیرەیی بەیەكەوەیان دەبەستێتەوە و لە دارودرەختیشدا تایبەتمەندی خۆی هەیە.
سەردار عەبدوكەریم ئەفسەر لە پۆلیسی دارستان و ژینگە، ڕوونی دەكاتەوە كە بەپێی ڕێنوێنیی ژمارە شەشی ساڵی 2014ـی وەزارەتی كشتوكاڵ، بەرهەمهێنانی بنێشت لە دارەوەن رێكاری خۆی هەیە و دەبێت گوندنشینان پێیەوە پابەند بن.
ئەو بۆ "وشە" دەڵێت، "بەڕێوەبەرایەتیی دارستان و پاوانی پارێزگا و یەك ئیدارییەكان، مۆڵەت بە كەسی بەرهەمهێن دەدەن، مۆڵەتەكەیش وەرزییە و ئامانجی لێی پاراستنی دارەكەیە لە رووشان و شكان و وشكبوون".
"فۆرمێك لە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی كشتوكاڵی شارەكان ئامادە دەكرێت و ئەو كەسانەی خواستی سوودمەندبوون لە بەرهەمەكانی قەزوان و بنێشتیان هەیە، دەبێت پڕی بكەنەوە و بیسەلمێنن كە دانیشتووی كوردستانن و شارەزاییان لە كارەكەدا هەیە" ئەفسەرەكە وای گوت.
وەك سەردار ئاماژەی بۆ دەكات، "ئەو ڕێنوێنییە بۆ ئەو كەسانەیە كە دانیشتووی دەرەوەی گوندەكانن و دەچن بۆ بنێشتەتاڵ و قەزوان، بەڵام گوندنشینان، مۆڵەتیان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی بنێشت لە داری قەزوان و پێنج ساڵ جارێك مۆڵەتەكە نوێ دەكرێتەوە، ئەویش بەپێی جۆر و بارودۆخی دارەكان لە رووبەرێكی دیاركراودا بۆیان هەیە بەرهەم لێ بكەنەوە، بۆ هەر درەختێك بڕی دوو هەزار دینار وەردەگیرێت بە پسوولەی فەرمی بەڕێوەبەرایەتیی دارستان و پاوانی شارەكان".
بنێشتەتاڵ لە كوردەواریدا بۆ نەخۆشییەكانی گەدە بەكار دێت و زانستیش ئەمەی سەلماندووە، بەڵام قەزوان بە تەڕی و بە وشكی و سوێركراوی، سوودی زۆرە، جیا لەو كاسپییە بەربڵاوەی بە تەسبیحەوە دەكرێ.
بەرپرسی رێكخراوێكی ژینگەیی ئەوە دەخاتە ڕوو كە پێویستە هاووڵاتییان گرنگیی زۆر بە قەزوان بدەن و بیكەن بە داری دڵخوازی خۆیان و لە كێڵگە و شوێنەكانی نیشتەجێبوون بیچێنن، چونكە توانای خۆگونجاندنی لە كوردستاندا زۆرە و بەرهەمداریشە.
گەشبین ئیدریس بەرپرسی رێكخراوی هەسنان، بە"وشە"ـی گوت، "داری بەڕو. زەیتوون. توو. فستق. قەزوان و چنار، هی سروشتی كوردستانن و هانی خەڵك دەدەین لە هەر كوێ بۆیان دەكرێ بیچێنن و دەشتوانن ئەگەر بە ڕێكخراوی كارەكە بكەن، ببێت بە سەرچاوەی داهات.
"دار و درەختی ناو سروشتی كوردستان كە خۆڕسكن، زیاتر 90%یان بەڕوون بە هەر چوار جۆرەكەیەوە، بەڵام قەزوانیش رێژەیەكی باشی دارستانەكانی كوردستان پێكدەهێنن" ئیدریس وای گوت.
داواش دەكات كە گرنگیی زۆر بە قەزوان بدرێت و بۆ ئەوەیش هۆكارەكە دەگەڕێنێتەوە بۆ "داری سروشتیی كوردستانە و كەشوهەواكەمان دەناسێ، پێویستە گرنگی و پەرەی پێ بدرێت و بچێنرێت، چونكە لە باشییەكانی ئەو دارە ئەوەیە ئاوی كەم پێویستە و بەرهەمێكی زۆر دەدات.
ئەندازیارێكی بواری خۆراك و ڕووەكناسی، ڕوونی دەكاتەوە كە "قەزوان بەرهەمی دارەبەنە و لە وەرزی بەهارەوە لە ناوچە شاخاوییەكان نەشونما دەكات و بۆن و بەرامێكی خۆش بەناو سروشتدا بڵاو دەكاتەوە، بێ لە سوودە تەندروستییەكانی بۆ مرۆڤ.
لەشكر حەمید بە دڵنیاییەوە دەڵێ، "ئەو دارە چەندان سوودی هەیە، لەوانە رۆڵی هەیە لە بەرزكردنەوەی توانای سێكسی و چارەسەری كۆڵۆن و كەمكردنەوەی چەوریی خراپ و بەرزكردنەوەی چەورییە سوودبەخشەكان، لەگەڵ بەهێزكردنی مێشك.
"قەزوان سوودی تریشی هەیە و رۆڵ دەبینێت لە چارەسەری كەمخوێنی و بۆ ساڕێژی برین بەكار دێت و كرمی گەدە لەناو دەبات، بەوەیش ڕێگری لە ڕشانەوە دەكات و كۆئەندامی دەمار بەهێز دەكات بەهۆی بوونی ڤیتامینەكانی A , B تێیدا، هەروەها ڕێگریی دەكات لە پووكانەوەی ئێسك و یارمەتیی كرداری هەرس دەدات و قەبزی ناهێڵێت" حەمید وا دەڵێ.
قەزوان دەكرێتە ناو دۆ و ترشیات و هاڕاوەكەی بۆ شیرینی و قاوە بەكار دێ كە لە كافتریاكاندا بە "قاوەی كوردی" ناسراوە، لە زۆر شوێنی كوردستان خەڵك بە سەوزی دەیخۆن و دەنكە دەنكە تامەكەی وەردەگرن و توێكڵەكەی فڕێ دەدەن.
قەزوان (ناوی زانستی: Pistacia atlantica) دارێكە چەندان جۆری هەیە. زۆرتر لە ناوچە شاخاوییەكاندا دەڕوێ.