كتێبی "بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد لە توركیا: شۆڕش یان یاخیبوون؟" لە دووتوێی 300 لاپەڕەی قەوارە گەورەدا، وریا ڕەحمانی وەریگێڕاوە و دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم چاپ و بڵاوی كردووەتەوە.
وریا رەحمانی ناوێكی دیاری ناو كتێبخانەی كوردییە و پێشتریش چەندان كتێبی نایابی وەرگێڕاوە، لەبارەی ناوەڕۆكی كتێبەكەوە بەختیار حەمەسوور چیرۆكنووس و خوێنەری وردی كتێبە باشەكان نووسیویەتی، ئەم كتێبە نەك بەتەنیا دەروازەیەك، بەڵكو دەمانخاتە ناو پانتاییەكی بەرینەوە لە مێژووی كورددا، خوێندنەوەی ئەم كتێبە گرنگە نەك بەتەنیا بۆ ئێمەی كورد، بەڵكو بۆ هەموو ئەو كەسانەش كە دەیانەوێت مێژووی پارچەیەك لە پارچەكانی ئێمە بزانن و بخوێننەوە.
باسی لەوەش كردووە، ئەم كتێبە لە نووسینی پاوڵ وایتە، وەرگێڕی بەتوانا و پڕكار، وەرگێڕێك كە پڕۆژەی وەرگێڕانەكەی تەرخان كردووە بۆ ئەم چەشنە كتێبانە و دواتر لەو پێشەكییەی بۆ ئەم كتێبەی نووسیوە دەدوێین، وریا ڕەحمانی لە زمانی ئینگلیزییەوە، لە دووتوێی 300 لاپەڕەی قەوارە گەورەدا وەریگێڕاوە.
ئەم كتێبە لەمساڵدا 2025 چاپ بوو، كتێبەكە وەك لە ناوەكەیڕا دیارە، تایبەتە بە بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد لە توركیا، ئەم كتێبە مێژوویی و سیاسییە، وەك ئاشكراشە لەمساڵدا بوو كە شایەتی كۆمەڵێك گۆڕانكاری زۆر بەرچاو و گەورە بووین لەو بەشەی كوردستان، دیارترینیان پڕۆژەی ئاشتەوایی و چەكدانانی پەكەكە بوو لە بەرانبەر دەوڵەتی توركیادا، هەڵبەت ئەم ڕووداوە هەر زۆر بەخێرایی، وەك ئاگر لە پووشی دەشتایی، بە هەموو دنیادا بڵاو بووەوە و بە هەزاران خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن، چ وەك هەنگاوێكی گرنگ و چ وەك شكستێك، لەبارەی نووسرا و گوترا.
پاوڵ وایت لە سەرەتای ئەم كتێبەدا دوو تێز پێشنیار دەكات بۆ خوێندنەوەی مێژووی بزووتنەوەی كورد لە توركیا، دوو تێز یان دەستەواژە لە دوو بیرمەند و ڕووناكبیری ڕۆژئاوا، یەكەمیان ئیریك هۆبسباومە كە خاوەنی دەستەواژەی "ڕاپەڕیوی پێنەگەیشتوو”ە؛ دووەمیان ماكس ڤێبەرە كە دەستەواژەی "ڕێبەری كاریزماتیك”ی لێ وەردەگرێت و بەوپەڕی هەوڵ و كۆششەوە، لەناو پانتایی و ڕووبەری لێكۆڵینەوەكەیدا دەرگیری باسەكانی دەكات.
لە بەشی دووەمی ئەم كتێبەدا، نووسەر لە ژێر ناوی "كورد كێیە؟” لاپەڕەیەكی نوێ دەكاتەوە، بەپوختی و بەچڕی هەوڵی ناساندنی مێژووی كورد دەدات لە كۆنەوە بۆ تازە، مێژوویەك كە هەموو بەشەكانی كورد بگرێتە خۆی: زمان، نەتەوە، ئاین، داونەریت، جیۆگرافیا، كۆمەڵناسی و… پاشتر هەر لەم بەشەدا دڵكارانە و بنكۆڵكارانە چوارچێوەی كارەكەی خۆی، كە ڕووبەرێكی دیاریكراوە لە بەشێكی دیاریكراودا (كورد لە توركیا)، لەم مێژووەدا دەخوێنێتەوە.
هەر لە بەشەكانی دواتردا، دوو بەش دێت بە ناوەكانی "پێكهاتەی ئاینی و ئیتنیكیی كوردستانی توركیا” و "پێشكەوتنی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد لە توركیا (١٨٧٩-١٩٦٥)” لەم دوو بەشەدا توێژەر هەوڵ دەدات وێنای كورد لەناو مێژوو لە بەشێكی دیاریكراودا بەرجەستە بكات، لەم هەوڵەدا بەوپەڕی وردەكارییەوە ئاوقای ناو ئەو بابەتانە دەبێت كە دێنە ڕێی، بۆ كنە و پشكین، هەر لە هەڵدانەوەی لاپەڕەی ئەو كتێبانەی لەلایەن لێكۆڵیارانی بیانی و خودی كوردانەوە نووسراون دەگەڕێت و بەدواداچوون دەكات، تا بگات بە ڕوونترین وێنە و واقیعترین ڕستە و ئەنجام لەسەر كوردان.
بۆ وێنە، پاوڵ وایت زانیویەتی كە ڕۆڵی ئاین لە كۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كوردانیشدا چەند جێگیر و قورس پێی داناوە، هەر ئەوەشە بەوپەڕی گرنگییەوە لەسەر ڕۆڵی تەریقەتەكان و بزووتنەوە و حزبە ئیسلامییەكان وەستاوە، لەناو ئەو مێژووەدا كە تایبەتە بە كوردانی توركیا، پێگەی زازاكان و قزڵباشەكان لە جووڵانەوەی نەتەوەیی كورددا دیاری دەكات، ئەمانە دەبن بەو هێڵە سەرەكییەی كە دواتر و خۆبەخۆ ئەو مێژووە گشتییە پێك دەهێنن، كە دەبێتە بەرمەبنایەك بۆ ئەمڕۆ و ڕووداوەكانی هەنووكە، بە واتایەكی تر، جووڵە بەرچاو و كاریگەرەكانی ئەمڕۆ لە شوێنێكی تری زۆر دوورترەوە دەستیان پێ كردووە و زەبرەكەیان لە ئێستە و ئەمڕۆ و ئێرەدا كارا و بزۆزە.
لە بەشی دواتردا پاوڵ وایت، یەكەم جووڵانەوەی شۆڕشگێڕانەی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد لە توركیا و بەدیاریكراوی لە ناوچەی شەمزینان دەستنیشان دەكات، ئەویش شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵای نەهرییە لە ماوەی ساڵی ١٨٧٩ بۆ ١٨٨١دا، ئەمە یەكەمین جووڵانەوەی نەتەوەییە كە تێیدا كورد بە دەنگی بڵند و ڕوون، داوای مافە ڕەواكانی خۆی كردبێت، ئەم شۆڕشە كە پاشتر لە سەتان بەڵگەنامە و ئەرشیڤی دەوڵەتانی سەردەستدا باسی لێوە كراوە، ئەم شۆڕشە لە بەرگێكی ئاینی -تەریقەتی نەقشبەندی-دا خۆی ناساند، داواكانیشی لەو ڕێگەیەوە هاوپێچ كرد، بەڵام ئەوە هیچ لەو ڕاستییە ناگۆڕێت كە لە شكست و ڕووخانی ئەم شۆڕشەوە، چینێكی نوێ سەر دەردەهێنن بە ناوی "توركە گەنجەكان”، ئەمانە لە بەرگێكی تردا درێژە بەو شۆڕشە دەدەن، بەڵام لەو سەروەختەدا كە پاش جەنگی جیهانیی یەكەمە و پەیمانی سیڤەر لە قازانجی كوردان دەردەچێ و مافی سەربەخۆییان دەكات بە بەند، مستەفا كەمال ئەتاتورك ئەم پەیماننامەیە بە پەیماننامەی لۆزان هەڵدەوەشێنەوە، شۆڕشی گەنجە توركەكان پەكدەخرێ و چەند ڕاپەڕینێك بەدوای خۆیدا دەهێنێت، كە گرنگترینیان ڕاپەڕینی كۆچگیری و ڕاپەڕینی شێخ سەعیدی پیران و ڕاپەڕینی ئارارات و ڕاپەڕینی دەرسیمە.
پاوڵ وایت بە وردەكارییەكی كەموێنەوە، لە چركەساتی دەركەوتن و گەشەی هەریەك لەم دەستە و تاقمانە دەدوێت، هاوكات خاڵی گەش و هەڵكشاوی هەریەكەیان دەستنیشان دەكات، لە ڕێڕەوی خوێندنەوەدا خوێنەر بەو ڕاستییە دەگات كە ئەم زنجیرە جووڵانەوە و ڕاپەڕینانە وەك درێژەپێدان و زەروورەتێك لەو كاتەدا هاتوونەتە كار و لەناو ئەو مێژووەشدا گرنگی و بایەخی خۆیان داناوە.