سیستمی پترۆدۆلار و دەسەڵات.. پارە مرۆڤ نامۆ دەكا و هێزی رەها دەبەخشێت

:: PM:05:26:23/06/2024 ‌
 
ئێستە هەڵوەشانەوەی سیستمی پترۆدۆلار و فرۆشتنی نەوتی سعوودیە بە دراوێك جگە لە دۆلاری ئەمەریكی باسی میدیاكانە، ئەو بابەتە لە وتارێك لەلایەن دامەزراوەی "NASDAQ "ی ئەمەریكی بۆ وەبەرهێنەران روون كراوەتەوە، كە دەرچوون لە سیستمی پترۆدۆلار چ كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر بەهای دۆلار و رێژەی هەڵاوسان هەیە. هەروەها لە وتارێكی تر بە ناونیشانی "پترۆدۆلار زیندووە و لێشاوی بەردەوامە"، لەلایەن دەزگەی راگەیاندنی ئابووریناس "The Economist" كە بارەگەی سەرەكی لە لەندەنە، باس لە نادروستیی ئەو دەنگۆ و هەواڵانە دەكات كە ئاماژە بە كۆتاهاتنی سیستمی پترۆدۆلار و فرۆشتنی نەوت بە جگە لە دۆلاری ئەمەریكی دەكەن.

بابەتەكە راستی و دروستیی ئەم دەنگۆ و هەواڵانە نییە، بەڵكو چۆنیەتی گەیشتنە بەو سیستمە كە هەمووان لەسەر ئەوە كۆكن بەهۆیەوە هەژموون و دەسەڵاتی ئەمەریكای لە دنیا فرەوان كرد و توانی دەسەڵات و هەژموونی جیهانی بەدەست بێنێت، بۆ ئەم مەبەستەش پێویستیمان بە تێگەیشتنێكی تەواو سەبارەت بە دەسەڵات هەیە، واتە دراوە كانزایی و كاغەزەكان و پێوەندی و وابەستەیی نێوان دەسەڵات و دراوەكان.

دەسەڵات چییە؟

هەوڵ و كۆشش بە مەبەستی گەیشتن بە دەسەڵات یان هەبوونی هەژموون بەسەر كەسانی تر هەستێكی خۆڕسكە و لە سروشتی گشت مرۆڤەكاندا دەبینرێت، ئەم هەستە لە ناخی هەر تاكێك بێ جیاوازی رەگەز و نەتەوە و ئاین و پێڕەوانی ئایدۆلۆجیاكانیتر بوونی هەیە، بەڵام ئایا دەسەڵات چییە و چی دەگەیەنێت؟  

دەسەڵات ئەوە دەگەیەنێت كە كەسێك یان كەسانێك بتوانن بەهۆی پلان و كارەكانیان گۆڕانكاریی باش یان خراپ لەسەر ژیانی كەسانی بەرانبەر دروست بكەن، دەكرێ هەژموون لەسەر كۆمەڵەیەكی داخراو و بچووك بێت وەك خێزان و كەسانی نزیك لەلایەن كۆمەڵگەوە و زۆرجار باوك دەسەڵاتی خێزانی پێ دەسپێردرێت، دەكرێ بازنەكە فراوانتر بكرێ و كەسێك یان كەسانێك هەژموونیان لەسەر دانیشتووانی شار یان ناوچەكەیان هەبێ و لە بەرزترین ئاستیشدا دەبێتە هەبوونی هەژموون لەسەر هاووڵاتییان. خاوەن دەسەڵات بەشێوازێك كاریگەرە و لە توانایدایە بیر و پلانەكانی بەرجەستە بكا و تەواوی داهاتووی ئەوانەی لەژێر هەژموونی دەسەڵاتەكەیدان، بەرەو خۆشگوزەرانی یان دەردەسەری و نەهامەتی ببات.

دوای هەردوو جەنگی جیهانی و لێكنزیكبوونەوەی وڵاتان و پەرسەندنی تەكنەلۆجیای گەیاندن، ئاست و هەژموونی دەسەڵات پلەیەكی بۆ زیاد بوو ئەویش هەبوونی هەژموونی جیهانییە، هاتنەكایەوەی ئەم هەژموونەش كە بەرهەم و ئابووری و سەرمایە تێیدا گەورەترین فاكتەرن بۆ بەرەوپێشچوون و جێگیر بوون  و سەركەوتن،  بێگومان كلیلی كردنەوەی دەرگەی هەژموونی جیهانی ئەو مادەیە دەبێت كە بناغەی سیستمی كڕین و فرۆشتنی لەسەر دامەزراوە. پێشووتر سكەی زێر و زیو باوترین مادە بوون بۆ كڕین و فرۆشتنی كاڵا و شتومەك، ئێستەش پارەی كاغەزە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە كە كاغەز بۆ بەهای هەیە و سەرچاوەكەی لە كوێوە بەهای گرتووە؟

دراو لە سەردەمی كۆن و نوێدا:

لە كۆندا كاتێك شانشینێك جەنگی دژ بە شانشینێكی تر رادەگەیاند، تێچووی جەنگەكە كە بڕێكی گەورە و زەبەلاح بوو لە گەنجینەی وڵات خەرج دەكرا، سەرچاوەی داهاتیش بۆ گەنجینە باج و دەستەكەوتە مادییەكانی جەنگەكانی پێشوو بوو، بەڵام دوای پەرسەندنی سیستمی بانكی و بەكارهێنانی چەكی بانكی، دواییش بەكارهێنانی پارەی كاغەز و بڕیاردان بە پێوەست نەكردنی بە هیچ كانزایەك، دەستی حكوومەتەكانی لە دابینكردنی جۆرە داهاتێك كە لەكاتی تەنگانەدا دەتوانرێ دەستی بۆ ببرێت واڵا كرد، ئەویش بە نزمكردنەوەی توانای كڕین و فرۆشتنی دراوەكەیەتی یان بێبەهاكردنیەتی.

لە راستیدا ئەمە شتێكی نوێ نییە و كاتی خۆی رۆمەكان سكە زیوەكانیان بە كەمكردنەوەی رێژەی زیو لە نێو سكەی زیوەكانیان بێبەهاتر دەكرد، بەڵام بەهۆی ئەوەی زیو كانزایەكی سروشتییە و ناتوانرێ دروست بكرێ یان چاپ بكرێت، بۆیە رێژەی بێبەهاكردنی دراو بەهۆی چاپكردن و هەڵاوسانەوە لەكاتی رۆمەكان بەراورد بە ئێستە زۆر كەمتر بوو.
 
بەڵام لە جیهانی دراوە كاغەزییەكاندا و لەكاتی هەڵگیرسانی جەنگ و بەرزبوونەوەی تێچووی حكوومەت، هەروەها بەهۆی ئەوی چاپكردن یان دروستكردنی پارە بەتەواوی لەژێر كۆنترۆڵی حكوومەت و دامەزراوەكانیدایە، بژارەی ئەوەی كە بە مەبەستی خەرجكردنی و دەرچوون لە بارودۆخی ناهەموار و چەقیووی ئابووریی وڵات، یان دابینكردنی پارە بۆ تێچووە زۆرەكان پارە چاپ بكرێت، رێگەی چاپكردنی پارە بەكار دەهێنرێت كە لە داهاتوودا دەبێتە هۆی قوربانیدان بە بەهای دراو بە مەبەستی وەگەرخستی بڕێك پارە بۆ ئێستە. ئێستە حكوومەتەكانی جیهان وازیان لە سی سیستمی دراوی كاغەزی پێوەست بە زێر یان كانزایەكی تر هێناوە و سیستمی دراوی كاغەزی سەربەخۆ بەكاردێنن.

هۆی مانەوەی دۆلاری ئەمەریكی وەك دراوێكی جیهانی:

كەواتە بۆچی تا ئێستە دۆلار هەر رەواجی زۆرە و بە بەراورد بە دراوەكانی تری جیهان خواستی لەسەر كەم نەبووەتەوە؟، خۆ ئەم دراوەش وەك دراوەكانی تر بە زێڕ یان هیچ كانزایەكی ترەوە پێوەست نییە، لێرەدا سیستمی پترۆدۆلار كە داهێنانی ئەمەریكایە بۆ بەردەوەامیدان بە خواست لەسەر دراوەكەی و هێشتنەوەیەتی وەك دراوێكی جیهانی  دێتە كایەوە. بۆ بەرجەستەكردنی  پلانی پترۆدۆلار، ئەمەریكا دەستی بە دانوستان و وەرگرتنی رەزامەندی لە وڵاتە بەرهەمهێنەرەكانی نەوت كرد، بە تایبەتی هەوڵەكانی لەگەڵ سعوودیە چڕ كردەوە كە دەبێت نەوت تەنیا بە دۆلار بفرۆشێت. 

لە بەرانبەر ئەوەشدا واشنتن چەك و تەقەمەنیی پێشكەوتوویان پێ دەفرۆشێ و دڵنیایی پاراستنی گەرووی هورمز دەكا و پشتیوانیی سیاسی شانشینەكە دەكات. كۆتا داواكاریی سعوودیەش ئەوە بوو كە دەبێت ئەم رێككەوتنە بە نهێنی بمێنێتەوە و بەهیچ شێوەیەك باس نەكرێت، چونكە فرۆشتنی نەوت تەنیا بە دراوی دۆلار دەبێتە هۆی مەزنبوونی هەژموونی وڵاتێك لە جیهاندا كە دژی كێشەی فەلەستینە و بەتەواوی پشتگیریی ئیسرائیل دەكات. دوای سعوودیە، ئەمەریكا هەژموون و دەسەڵاتی خۆی بۆ سەپاندن و جێگیركردنی سیستمی پترۆدۆلار بەكار هێنا، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی خواست لەسەر دۆلار وەك خۆی بمێنێتەوە و زیاتریش بێت، چونكە هەر وڵاتێك كە پێویستیی بە هاوردەكردنی وزە بۆ پڕكردەوەی پێویستییەكانی هەبوو، بۆیە دەبوایە نەوت بكڕێت كە ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی خواست لەسەر  دۆلار و ئەو كاغەزە داراییانەی پێوەستن بە دۆلار وەك بۆندی گەنجینەی ئەمەریكی. 

لادان لە سیستمی  پترۆدۆلار:

كەواتە گەر وڵاتێكی بەرهەمهێنەری نەوت بڕیار بدا چیتر نەوت بە دۆلار نەفرۆشێت چی روودەدات؟، دەرئەنجام خواست لەسەر دۆلار كەم دەبێتەوە و بەهاكەشی دادەبەزێت، ئەمەش دەبێتە كێشەیەكی گەورە بۆ كەرتی دارایی و ئابووری ئەمەریكا و هەژموونی جیهانیی كەم دەبێتەوە و وڵاتە نەیارەكانی دەتوانن كار و چالاكییەكانیان باشتر ئەنجام بدەن. بۆیە ئەمەریكا مێژووێكی توند و شەڕئامێزی بەرانبەر ئەو وڵاتانە هەیە كە بڕێكی زۆر نەوت لە دەرەوەی سیستمی  پترۆدۆلار دەفرۆشن، بۆ نموونە هۆگۆ چاڤێز، سەرۆكی پێشووی ڤەنزوێلا لە سەرەتای ساڵی 2002 كودەتایەكی شكسخواردووی بەسەردا كرا، كە زۆرێك وای بۆ دەچن بە پاڵپشتیی ئەمەریكا ئەنجام درابێت، چونكە باڵوێزی ئەو وڵاتە لە رووسیا بیرۆكەی فرۆشتنی نەوتی بە یۆرۆ گەڵاڵە كردبوو.

لە كۆتاییەكانی سەتەی 20ەم رژێمی پێشووی عێراق دەستی بە فرۆشتنی نەوت بە یۆرۆ كرد، بەڵام دوای پرۆسەی ئازادی عێراق فرۆشتنی نەوت لە چوارچێوەی سیستمی پترۆدۆلار دەستی پێ كردەوە و فرۆشتنی نەوت بە یۆرۆ پشتگوێ خرا. ئێستەش چەندین وڵات لەوانە ئێران و چین و رووسیا نەوت لە نێوانیان بە دراوەكانی یوان و یۆرۆ و رۆبل دەفرۆشن، بەڵام سیستمی پترۆدۆلار هێشتا تەواو كاریگەرە و زۆربەی مامەڵە بازرگانییەكان و كڕین و فرۆشتنی نەوت بە دۆلار دەكرێت.
 
 لە كۆتادا پرسیارەكە ئەوەیە كە تاكەی سیستمی پترۆدۆلار بەردەوام دەبێت؟، ئایا وڵاتان دەتوانن هەژموونی دۆلار لەسەر خۆیان لاببەن بێ ئەوەی وەك ڤەنزوێلا و نەیارەكانی تر بكەونە ناو هەڵاوسانێكی گەورە و ئابوورییەكانیان لە لێواری رووخان بێت؟، یان سیستمی دراوی دیجیتاڵی بێ ئەوەی دیسان مرۆڤەكان بگەنە ئاستی باڵای نامۆیی لە یەكتر و دەست بە هەنجن هەنجنكردنی یەكتر بكەنەوە ئەم كێشەیە چارەسەر دەكات.

ئامادەكردنی/ لاوێن حەوێزی، ماستەر لە بواری نەوت 



وشە - مه‌حموود ئیسماعیل