لە حاڵێکدا بۆ ماوەی چەند مانگ پرۆسەی سیاسیی عێراق پاش هەڵبژاردنەکانی تشرینی یه‌که‌می 2021 و پێش ئه‌وه‌ش تووشێ بنبەست و دواتر توندوتیژی بووبوو، بۆ ئەوە دەچوو عێراق بەرەو شەڕێکی تائیفی و حزبیی خوێناوی بەرێت. دواجار بە ململانێ و مقۆمقۆ سیاسیی زۆر و دەسپێشخەریی بلۆکی سیاسی کورد و سه‌رپشکیی دیپلۆماسییه‌تی هه‌میشه له خه‌تی هەولێر، هەم سەرۆک کۆمار هەڵبژێردرا و هەم سەرۆک وەزیران متمانەی پێدرا و پەسند كرا.
له‌م میانه‌یه‌دا و له سه‌ره‌تادا وا ده‌رده‌که‌وێت سوودانی گوتارێکی جیاواز و کراوه‌ی به‌رانبەر کورد هه‌بێت به‌ڵام ڕستەیەکی بەناوبانگ هەیە دەڵێت "تا لەگەڵ ئینسانەکاندا نەچیتە شەڕ، نایانناسی". واتە زمان و گوتار لە دۆخی ئاسایی یان ته‌نگانه و قەیراناویدا، دەشێت تەنیا کایە و ماکیاجێک بن و بەس، ئەوەی ڕاستیی لایەنی به‌رانبەرە کردار و کردەوە دەیسەلـمێنێت. ئەمە بۆیە دەڵێم چونكە هێشتا عێراق لە دۆخێکی جێگرتوودا نییە و تەنیا هەنگاوێکی (ئەگەرچی ڕەمزی و گرینگ)ی بەرەو دامەزراندنی حکوومەت و کابینەی وەزیران ناوە، نابێ ئێمه به گوتاری نوێ و دڵخۆشکه‌ر قه‌زاوه‌ت و دادوه‌ری بکه‌ین، بەڵكو ده‌بێت بزانین ئەمە تەنیا هەنگاوێکی سەرەتاییە و زیاتریش کاریگەریی درامایی و میدیایی هەیە، ئەگینا کولتووری سیاسیی عێراق و پێکهات و بنەمای تائیفی و خێڵخێڵان له‌ڕێگه‌ی لابردنی داشی دامەیەک و دانانی داشێكی تر، واز لە خواست و ویستە تائیفی و خێڵەکییەکانی ناهێنێت.
ئەگەرچی لە لووتکەی قەیرانی عێراق و ڕژانە سەر شەقامی لایەنگرانی ڕەوتی سەدر و دەستبەسەراگرتنی پەرلەمان و چەک ڕاسانی لایەنەکان لە یەکدی، بە تایبەتی ڕەوتی سەدر و حزبی دەعوە، ئیرادەی سیاسیی هەرێمی کوردستان بەرەو ئەوە هەنگاوی دەنا ئەو وڵاتە دۆخەکەی لەوە زیاتر بەرەو خراپتر و لە دواجاردا شەڕی ناوخۆ، نەڕوات و بیخاته‌وه سه‌ر یه‌ک، بەڵام ئایا کولتوور و جیقلدانی سیاسیی عێراق و عەرەبە عێراقییەکان و شیعە عەرەبە عێراقییەکان، لەمە تێ دەگات؟ ئاخۆ ئیرادەی سیاسیی کورد بەو ڕۆحە ئینسانتەوەر و تۆلێرانس و لێبووردەییەوە لەلایەن پێکهاتە حزبی و تائیفییەکانەوە وەک ڕێز و گەورەیی کولتووریی سیاسیی کورد چاوی لێ دەکرێت یان خوێندنەوەی دیکەی بۆ دەکرێت یا نا، تا کاتێک بەرز و بەڕێز دەخوێنرێتەوە کە هێزیان گرتەوە و وەخۆ کەوتن و دواتر هەر ئەوەی کە مالیکی و عەبادی دژی کورد و بەرژەوەندییەکانی کوردستان کردیان له ئاستی سیاسی و سه‌ربازی و داراییدا، جێبەجێی دەکرێت؟
ئیرادەی سیاسیی کورد لە کولتوور و پێکهاتێکی کۆنی فەرهەنگیی پێکەوەژیان و ئینساندۆستی هەڵقوڵاوە، بۆیە بەو شێوەیە و دەیەوێت عێراق لەو بنبەست و قەیرانە دەرباز بێت و کولتوورێک کە بە درێژایی تەمەنی دەوڵەتی نوێی عێراق، کورد نواندویەتی و ئەنجامەکەیشی بێوەفایی و پشتگوێخستن بووە لەلایەن ئەوانەوە.
ئێمە وەکوو کورد وا حاڵی بووین کە عێراقی پاش 2003 عێراقی تەبایی و لێبووردەیی و لێکتێگەیشتن دەبێت، بەڵام تا ئێستەیش پابەندیی بە دەستوورێک کە خۆیان بەشدارن لە داڕشتنیدا، بەپێی بەرژەوەندیی تائیفی و حزبی و هەندی جار کەسییە و لەسەر میکانیزمێکی حولحولیانە و ده‌مده‌میی ئیش دەکات. سەرباری ئەوە، پاش ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان هەر تواناییەک هەبوو لە دەوڵەتی عەبادیدا، دژی سەروەری و دەسکەوتەکانی کوردستان و هاووڵاتیانی کورد بە تایبەتی لە ناوچە دابڕاوەکاندا کە پاش هێرشی حەشدی شەعبی داگیریان کردەوە، جێبەجێ کرا.
هەموو ئەمانە و دنیایەک لە کوردۆساید و ئەنفال و پاکتاوکردنی سەردەمی بەعس کە دەوڵەتانی عێراق پاش 2003 خۆیان لێ گێل کردووە و هێشتا خۆیان نەکردووە بە خاوەنی، ئاماژەن کە سوودانی /هه‌ر تێڕوانین و که‌سایه‌تییه‌کی سیاسیی هه‌بێت/ لە حاڵەتێکی زۆر دەگمەندا دەتوانێت بەسەر کولتوور و پێکهاتی عێراقی تائیفی و خێڵەکیدا زاڵ بێت کە ڕچەشکێكی مێژوویی و بوێرییەکی بێوێنە بنوێنێت، چونكە هەر ئێستە کە سەرۆک وەزیران دەست بەكار بووە، باڵە ناڕازییەکانی عێراقی عەرەبی لەوانە ڕەوتی سەدر و دەعوە (مالیکی) و حەشدی شەعبی ململانێ و ئاژاوەگێڕی دەکەن و پێدەجێت پرۆسەی پەسندبوونی وەزارەتە بۆشەكان لە وادەی دیاریکراودا بەم ئاسانیانە نەبێت.
بەپێی هەواڵەکان زۆربەی لایەنەکان چاویان بڕیبووە وەزارەتەکانی نەوت، دارایی، بەرگری، ناوخۆ و وەزارەتی دەرەوە. بەگوێره‌ی ڕۆژنامەی شەرقولئەوسەت، سودانی لە ژێر گوشارێكی زۆری لایەنە شیعەکاندا بووە کە داوای وەزارەتە تەناهییەكانیان لێ کردووە، ئەمەش تەنیا هاوکێشه و کایەیەکی ناوخۆیی عێراق نییە، بەڵکو ئیرادە و پلانی کۆماری ئیسلامیشی لە پشتە. لەولایشەوە نووری مالیکی سەرۆک وەزیرانی پێشووی عێراق خەریکی هەندێ هەوڵی بەناو دیپلۆماسییە بۆ گۆڕانکاریی لە پێکهاتی ڕێبەریی سەربازیی عێراق لە پاش دامەزرانی دەوڵەتی نوێ. ئەم دوو خاڵە کە لە لایەنی ئەمنی و سەربازییەوە هەموو تمووح و هەوڵەکان بەرجەستە کراونەتەوە، نیشانەی ئەوەن په‌یکه‌ره و جیۆگرافیای سیاسیی عێراق لەسەر لم وەستاوە و هەر ساتێك ئەگەری گلان و داڕمانی هه‌یە.
ڕەنگە لە زۆر ڕووەوە شوبهاندنی عێراق و ئەفغانستان بەیەک ڕاست دەرنەچێت، بەڵام بێگومان لەو ڕووەوە ڕاست دەردەچێت که ئەگەر هاوپەیمانان بە تەواوی چۆڵی بکەن، عێراق دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانێک کە حزبی بەعس تێیدا دەسەڵاتدار بووە، بەم جیاوازییەوە کە ئێستە شیعەکان خواستی دەسەڵات و سەرەڕۆیی ئایدۆلۆجی و سەربازییان زیاترە و ئێران و سعوودیە و تورکیا بەشبەحاڵی خۆیان دەستی تێ وەردەدەن، بە تایبەتی ئێران کە هاوبەشی ئایدۆلۆجی و ئاینی لەگەڵ بەدەن و جەستەی سیاسیی عێراقی ئێستەدا هەیە و وەک دەڵێن برین و زامی هاوبەشیان لەگەڵ شیعەکاندا هەیە.
باسکردنی جیاوازی و هاوبەشێکانی عێراق و ئەفغانستان سەرنجمان بۆ ئەوە ڕادەكێشێت کە بە درێژایی سەتان ساڵ لە ئەفغانستان هیچ ئیتنیک و ئۆپۆزسیۆن و نەتەوەیەکی پەراوێزخراو نەبووە تا لەگەڵ خواست و ئیرادەی زاڵ و سەردەستی دەسەڵات ململانێ و شەڕ بکات و تۆزە هیوایەک بۆ دیموکراسی و دوورکەوتنەوە لە ڕادیکاڵیزمی ئاینی و ڕەهاخوازیی ئایدۆلۆجی دروست بکات، بە پێچەوانەوە لە عێراق بەردەوام کورد بەهۆی دۆزەکەیەوە بەرگری لە دیموکراسی و پێکەوەژیان کردووە و گوتاریشی بەردەوام گوتاری خۆڕاگری و بەردەوامبوون و مانەوە بووە، نەک هێرش و شەڕ و داگیرکاری، بۆیە تاقە هیوای دیموکراسی و پێکەوەژیان و دوورکەوتنەوە لە کولتوری چەندسەت ساڵەی تائیفی و خێڵەکی لە عێراق، تەنیا کوردە و بەس.
بوونی کورد وەک گۆڕمەنی و ئه‌گه‌ری گۆڕان لە هاوکێشەکاندا، ناهێڵێت بە ئاسانی ئیمپراتۆریای لم و پەیکەرەی دیکتاتۆریەتی عێراقی-ڕۆژهەڵاتی دووبارە هەڵبکرێت و ڕاست بکرێتەوە، بۆیە بەم ئاڕاستەیەدا دەتوانین لە ڕۆڵی سوودانی بپرسینەوە و بڵێین، ئایا تاقەڕێی دەربازبوونی عێراق لەو دەربەندە کپ و تەنگەبەرەی مێژوو و کولتووری تائیفی و خێڵەکی بیابان، له ئاسته سیاسی و حوکمڕانییه‌که‌یدا، ئاوڕدانەوەی جیدی و شێلگیرانە نییە لە کورد و بە گشتی ئەو لایەنانەی کە وەک کەمینە ناویان هاتووە و بە درێژایی مێژووی نوێی ناوچەکە غەدریان لێ کراوە؟ لەمەش گرینگتر ئایا سودانی دەتوانێت بەو كارە هەستێ بە گریمانەی ئەوەی ئەو ڕێبەرێکی ڕچەشکێنی مێژوویی و بوێرێکی بێوێنەی سیاسی بێت؟
بێگومان بیرکردنەوە لە وەڵامی ئەم پرسیارانە بەپێی ئەو ئەزموونانەی لە مێژووی کولتووری و سیاسیی عێراق و عەرەبی هەمانە، زیاتر بێ هیوامان دەکات تا هیوادار، بەڵام نابێ لە وەها هاوکێشەیەکی چەقبەستوو و سامناکدا ڕۆڵی خۆمان وەک یاریزان و ئەکتەر و ئیرادەیەکی سیاسی وشیار نەگێڕین، لە هەمانکاتدا ناشبێ لە بیرمان بچێت سوودانیش وەک سەرۆک وەزیره‌کانی پێشووتر لەناو پێکهاتێکی تائیفی-کۆمەڵایەتی و سایکۆلۆجی و تەناهیدا باڵای کردووە کە بە ئاسانی ناتوانێت لێیان بپەڕێتەوە و دەرباز بێت لە گوشارەكان، بۆیە ناشێ و نابێت گەشبینییەکی وەهامان هەبێت کە سوودانی بە کۆمەڵێک بەڵێنی گەرماوگەرم له ساتی جێگیرکردنی کابینەکەیدا تووشی خڵه‌فانمان بکات و جیاواز لە ئەوانیتر بیناسین و پەسندی بکەین. وەک دەڵێن "ئێمە تا نەیسەلمێنین بێگوناهین، ئەگەری گوناهباربوونمان هەیە". سوودانیش تا نەیسەلمێنێت لە دەرەوەی ئەو یارییە بەرتەسک و دژە مرۆڤ و دژەکوردە ئیش دەکات، ڕۆڵەی ڕەسەنی هەمان کولتوور و پێکهاتەیە و نابێ لەخۆڕا هیوادار و ئەژنۆشل بین لە بەرانبەریدا، هاوکات دەبێت کایە و تەکنیکی سیاسی خۆیشمان پراکتیزە بکەین و بڕۆینە پێشەوە.
با هیوادار بین ئه‌و تێده‌گات، به‌ڵام هیوایه‌ک که له‌و مێژووه خوێناوییه‌ی کولتووری عێراقی-عه‌ره‌بی غافڵمان نه‌کات.