بڕیاری دادگا شەقازلەیەكی بەهێزە لە پرۆژەی فیدراڵی

فیدڕاڵیزم یەکێکە لە سیستمە هەرە باو و ناوازەکانی دنیا بۆ رێکخستنی شێوەی دەوڵەت و دواتریش کۆمەڵگە. ئەم سیستمە لە بنەڕەتدا بۆ چارەسەرکردنی کۆمەڵێک کێشە و پرس هاتووەتە ئاراوە. ڕاستییەكەی بیرۆکەکە ئەمەریکاییە و لە ویلایەتە یەکگرتووەکان گەشەی کردووە و پەرەی پێ دراوە و دواتریش گوازراوەتەوە بۆ شوێنە جیاوازەکانی دنیا. 

لە سەرەتادا دەبێت لەو راستییە سادەیە تێبگەین کە لە دوای دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی و سیستمی نێودەوڵەتی وێستفاڵی، هیچ دەوڵەت نەتەوە و یەکەیەکی سیاسیی نییە کۆمەڵگەکەی یەک نەتەوە یان ئاین و مەزەو و کولتوور بێت، بەڵکوو بەگشتی دوو جۆر کۆمەڵگەمان هەن، کۆمەڵگەی یەک نەتەوە کە بە ئینگلیزییەکەی پێی دەوترێت Homogeneous  واتە تەنیا یەک نەتەوە لەو کۆمەڵگەیەدا دەژی و هەموویان بەیەک کولتوور و یادەوەری و دنیای سیمبولەکان و چیڕۆکەوە بەستراونەتەوە. 

جۆری دووەم کۆمەڵگەی فرەچەشن و زیاتر لە نەتەوەیەکە کە پێی دەوترێت Heterogeneous  و لەم دۆخەدا کۆمەڵگە بە تەنیا یەک نەتەوە و ئاین و مەزەو لە خۆ ناگرێت، بەڵکوو تێکەڵەیەکە لە چەندان نەتەوەی جیاواز و پێکهاتەی جیاواز. فیدڕاڵیزم یەکێکە لەو رێگە و میکانیزمانەی دەیەوێت ئەم هەمەچەشنیەی رێک بخات و پەرەی پێ بدات و کێشەکانی ناوی چارەسەر بکات. 

ڕاستییەكەی بیرۆکەی دەوڵەتی فیدڕاڵی لەسەر بنەمای دابەشکردنی هێز و هاوبەشی لە دەسەڵات و بەیەکەوە بڕیاردان دامەزراوە. بەشێوەیەکی گشتی دوو بنەما و کۆڵەگەی سەرەکی هەن لە بنیاتنانی سیستم و دەوڵەتی فیدڕاڵیدا بەشدارن، ئەوانیش: 

یەکەم، سەربەخۆیی خۆیی، واتە سەربەخۆیی هەرێمەکان و دووەمیش، پێکەوەبوونە. واتە بەشداریکردن لە دەسەڵاتی ناوەند و دامەزراوە فیدڕاڵییەکان و نەخشەکێشانی سیاسەتی ناوەکی و دەرەکییە بەیەکەوە لە ناوەنددا. 

فیدڕاڵیزم رێگەیەکە تا هەر پێکهاتەیەک بتوانێت نوێنەرایەتی خۆی بکات و دەنگ و سەنگی تایبەتی خۆی هەبێت. 

عێراق چیڕۆکێکی یەکجار تایبەت و سەیرە لە پرسی فیدڕاڵیزم و کارکردنی ئەو سیستمەدا لە هەناوی کۆمەڵگەکەی و تەنانەت تێگەیشتنی دەستەبژێری سیاسیەكەیشی بۆ ئەم چەمک و سیستمە. 

عێراق کاتێک لەدایک دەبێت یان دادەمەزرێنرێت، دەوڵەتێکی سادەیە، دوای گۆڕانی رژێمە سیاسییەکەی لە پاشایەتییەوە بۆ کۆماری، هەر بە سادەیی دەمێنێتەوە و شێوەی دەوڵەتەکەی گۆڕانی بەسەردا نایەت. دواتر لە دوای 2003 و رووخانی بەعس، دەبێت بە دەوڵەتێکی فیدڕاڵی و ئەم فیدڕاڵیبوونەیش لەناو دەستووردا ئاماژەی پێ دەکرێت و وێنا دەکرێت. 

هەرچەندە لە ئەدەبیاتی فیدڕاڵیزمدا هەموو سیستمێکی فیدڕاڵی دەبێت لەسەر بنەمای دەستوور بێت وەک گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی، نەک رێککەوتننامە. پێچەوانەوەی سیستمی کۆنفیدڕاڵی کە لەسەر بنەمای رێککەوتننامەیەک دەبێت لە چەند بوارێکی دیاریکراودا. 

دەوڵەتی عێراق یەک سنوور و سەروەری هەیە، بەڵام جگە لە دەسەڵاتی ناوەند کە بەغدایە، هەرێمی کوردستانیش کیانێکی ناوخۆیی خاوەن سیستمی سیاسی و دامەزراوە سیاسییەکانێتی. فیدڕاڵیزم لە عێراق بەشێوەیەک بەڕێوە دەبرێت لە هیچ شوێنێکی دنیا و دەوڵەتێکی فیدڕاڵیدا نموونە و شێوەی نییە. 

یەکێک لە دامەزراوە سیاسیی و یاساییەکانی دەوڵەتی فیدڕاڵی، دەسەڵاتی یاسادانانە کە دەبێت لە دوو ژوور یان ئەنجوومەن (ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی هەرێمەکان) پێک بهێنرێت و نوێنەرایەتی دەنگدەر و هەرێمەکان بکەن، بەڵام لە عێراق تا ئێستە ئەنجوومەنی دووەم پێکنەهێنراوە، بە بیانووی ئەوەی یەک هەرێم لە عێراق هەیە و هەرێمی دووەم بوونی نییە. لە کاتێکدا بەسڕە و خەڵکانێکی زۆری بەسڕە داوای بەهەرێمبوونی پارێزگاکەیان دەکەن و لۆبی بۆ دەکەن و لە هەوڵی رژددان بۆ گۆڕینی پارێزگاکەیان بۆ هەرێمی سەربەخۆ و کاراکردنی سیستمی فیدڕاڵی و پێکهێنانی ئەنجوومەنی دووەم، بەڵام دەسەڵاتی ناوەند رێگرییان لێ دەکات و وەڵامییان ناداتەوە. 

پێکنەهێنانی ئەنجوومەنی فیدڕاڵی یان ئەنجوومەنی هەرێمەکان، ناچالاککردنی فیدڕاڵیزمە لە عێراقدا. 

عێراق لە دواین هەوڵیدا لەڕێگەی دادگای فیدڕاڵییەوە بڕیاری ناردنی 400 ملیار دینارەكە بۆ هەرێمی کوردستان کە لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانەوە بڕیاری لەسەر درابوو، هەڵوەشاندەوە. ئەم بڕیارە لە رووکەشدا لەلایەن ئەندامێکی پەرلەمانەوە سکاڵاکەی تۆمار کرابوو، جێبەجێ کرا، بەڵام لە ناوەڕۆکدا هەڵگری چەندان پەیام و لێکدانەوە و مانای سیاسی و یاسایییە، لە سەرووی هەموویانەوە کوشتنی رۆحی سیستمی فیدڕاڵی و بنەمای بەیەکەوەبوون و هاوبەشی دەسەڵاتە. 

دەکرێت ئێمە چەند رەهەندێکی ئەم بڕیارە بەمشێوەیەی خوارەوە شرۆڤە بکەین و مانا و کۆدە سیاسییەکەی بخوێنینەوە:

یەکەم: دادگای فیدڕاڵی وەک دامەزراوەیەکی فیدڕاڵی لە دەوڵەتی عێراقدا لە دەزگایەکی بە بارمتەگیراو دەچێت، لەلایەن گرووپێک یان کەمینەیەکی ناو دەستەبژێری سیاسی عێراقەوە. 

بارمتە بەو مانایەی هەر کاتێک بیانەوێت گوشار لەسەر هەرێمی کوردستان دروست بکەن، لە ڕێگەی دامەزراوە یاسایی و دەستوورییەکانەوە ئەو گوشارە بەردەوامیی پێ بدەن، تا بە ئاسانی بەرگی یاسایی و شەرعیبوونی بە بەردا بکەن و پڕۆسەکە لە رەهەندە سیاسییەکەی بەتاڵ بکەنەوە، لە کاتێکدا قووڵایی پڕۆسەکە سیاسییە.

دووەم: دادگای فیدڕاڵی بکەن بە ئامێرێک و کۆنتڕۆڵەکەی لەلایەن وڵاتانی هەرێمی بەتایبەت ئێرانەوە بێت، بە مەبەستی باشتر جێبەجێکردنی کارنامە و بەرنامە سیاسی و هەرێمییەکەی لە تەواوی عێراقدا کە ئەمە سەرەتایەکی یەکجار مەترسیدارە، چونکە دامەزراوەی دادوەری نابێت پاشکۆی هیچ ئەکتەرێک بێت و لەژێر هەژموونی هیچ وڵات و کەسێکدا بڕیار بدات. 

ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی شەقازلەیەکی گەورەیە لە پڕۆژەی فیدڕاڵیزم لە عێراقدا.