دیموکراسی لە عێراق

دیموکراسی لە مانا هەرە سادەکەیدا بریتییە لە دەسەڵاتی گەل. مێژووی دیموکراسی دەمانباتەوە بۆ یۆنانی کۆن، کاتێک هزر و فکر و فەلسەفەی سیاسی گەشە دەکات و بڕیار دەدەن بۆ رێکخستنی کۆمەڵگە هاووڵاتیی یۆنان دەنگ بدەن و لە ڕێگەی خەڵکەوە فەرمانڕەوایی کۆمەڵگەکە بکرێت. لێرەوە دیموکراسی دوو پایە و رەگەز بۆ خۆی بنیات دەنێت: دامەزراوەی سیاسی و کولتووری سیاسی. 

كولتووری سیاسی بەو مانایەی چۆن جەماوەر و دەستەبژێری سیاسی لە یاریی دیموکراسیدا متمانە و شەرعیەت و هێز بە یەکتر ببەخشن و ببن بە سەرچاوەی بەردەوامیی و تازەبوونەوە بۆ یەکتر. 

لە دوای تێپەڕینی هەزاران ساڵ، دیموکراسی و شێوە و پیادەکردنی، گەشە و گۆڕانکاری زۆری بەخۆیەوە بینیوە، تا ئەو چرکەساتەی بە سەردەمی تەکنەلۆجیا و نەوەی تازە و شاشە زیرەکەکان ناودێر دەکرێت. لەم سەرەتایەوە دەکرێت تێڕوانینێکمان بۆ عێراق و چەمکی دیموکراسی و بیناکردنی دیموکراسی لە عێراقدا بۆ دروست ببێت. 

ڕاستییەكەی دەبێت بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە دوای جەنگی یەکەمی جیهانەوە، کە بەشێوەیەکی نادیموکراسیی بنیات دەنرێت و بەیەکەوە دەلکێنرێت، بە تایبەت کاتێک گرووپە ئیتنیکییەکانی ناوی بەهیچ شێوەیەک هیچ جۆرە پرسیارێکیان لێ ناکرێت و بە زۆر بەیەکەوەیان دەلکێنن و لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتەی ئەمڕۆ پێی دەوترێت عێراق، بەڕێوە دەبرێن. 

ئەم سەرەتا نادیموکراسییەی عێراق دواتر کارەسات و جەنگ و ململانێی بەردەوام و کوشتن و تەنانەت کۆمەڵکوژی و جینۆسایدیشی لێ دەکەوێتەوە و بە مەرگەساتێکی گەورە کۆتایی دێت. بۆیە پرسیارە گرنگەکە ئەوەیە، نەبوونی دیموکراسی لە عێراق، کۆمەڵگە و دەوڵەت بەرەو کوێ دەبات و چ هێزێک براوە دەبێت بەبێ بوون و گەشەی دیمۆکراسی؟ دەرەنجامەکانی بارکردن و نەبوونی فەرهەنگی دیموکراسی چی و چۆن دەبێت؟ دیارە ئاماژەکانی ئەم نەبوونی فەرهەنگە دەمێکە دەبینرێت و زیانی گەورەی لێداوین. 

ساڵانە چەندان داودەزگا و ناوەندی نێودەوڵەتی، لەسەر ئاستی جیهان پێوانە بۆ رادە و رێژە و ئاستی دیموکراسی وڵاتان و کۆمەڵگە و یەکە سیاسییەکانی دنیا دەکەن. ئەم پێوانەیە بەشێکە لە پڕۆسەی دیاریکردن و گەشەی کۆمەڵگە لەڕووی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەوە. 

یەکێک لەو هەڵسەنگاندنانەی ئەمساڵ، راپۆرتی پڕۆژەی "ڤیدێم دیمۆکراسی"یە کە لەلایەن بەشی زانستە سیاسییەکانی زانکۆی گۆتنبێرگی سویدەوە ئامادە کراوە. 

بەگوێرەی ئەم راپۆرتە، عێراق لە ڕووی دیموکراسی و گەشەی سیاسییەوە لە پاشەکشەدایە و لە کورتی داوە و لە کۆی 179 وڵات، لە پلەی 122ـەمین دێت و گەڕاوەتە دواوە. كەواتە بە بەراورد بە ساڵی رابردوو، عێراق چوار پلە گەڕاوەتە دواوە، بەو پێیە پار لە پلەی 118ـەمیندا بووە.

دیارە ئەم پێوانەیەی عێراق، دەرخەری هەموو ئەو ململانێ سیاسی و دۆخە ناتەندروستەیە کە لە وڵاتەكەدا ئامادەیە و رۆژانە بە بەرچاوی جیهانەوە دەبینرێت کە چ جۆرە پێشێلکارییەکی سیاسی لە عێراق دەكرێ، بە تایبەت لە بواری مافەکانی مرۆڤ، مافی ژن و منداڵان، ئازادی دەربڕین، مافی پێکهاتەکان، خۆپێشاندان و ناڕەزایی دەربڕین، ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات و شکاندنی شکۆی مرۆڤ و هاووڵاتی و چەندان پرسی تر، کە پێوەستن بە بواری ئازادییە تاکەکەسییەکان و ناوکی دیموکراسییەوە. 

ئەم جۆرە پێوەر و بنەمایانە بۆ عێراق گوزارشتن لە نەبوون و گەشەنەکردنی فەرهەنگی دیموکراسی و رێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ لە عێراق و گەڕانەوە بۆ توندوتیژی و زەبروزەنگ و دۆخی ناشارستانی، لەو وڵاتەدا. 

لە مێژووی مرۆڤایەتیی و کۆندا، عێراق چەندان شارستانیەت و دیاردەی شارستانیی لەخۆ گرتبوو، لەوانە شارستانیەتی سۆمەری کە لە بەسڕەو ناوچەکانی دەوروبەری بووە، شارستانیەتی بابلی و ئاشووری و ئەکەدی و چەندانی تر کە بە شارستانیەتی وڵاتی نێوان دوو رووبار ناسراون. لە هەمووی گرنگتر، داهێنانی نووسین و یاسای نووسراوە بۆ یەکەمینجار لەو شارستانیەتانەی کە ئێستە عێراق بووەتە میراتگریان  و شانازی پێوە دەکات. 

یاساکانی حاموڕابی وەک کۆدێکی یاسایی، بۆ یەکەمینجار لە عێراق نووسراونەتەوە و ئەمڕۆیش گەورەترین کێشەی عێراق و عێراقییەکان، دۆخی بێ یاسایی و جێبەجێنەکردنی یاسا و رێزنەگرتنە لە یاسا و دادگا و سەروەریی یاسا، کە بووەتە بەشێک لە فەرهەنگ و بیرکردنەوە و تێڕوانی دەستەبژێری سیاسی و جەماوەر بەگشتی. 

ئەم بێ یاسایی و نەبوونی فەرهەنگی دیموکراسییە لە عێراق، چەندان هۆکار و پاڵنەری هەیە كە دەکرێت بەشێکیان بەمشێوەیە بخەینە ڕوو:

یەکەم، عێراق لە دوای 2003وە سەروەری خۆی لەدەست داوە و ناتوانێت بەشێوەیەکی سەربەخۆ بڕیار بدات و خۆی رێک بخات، بەڵكوو وڵاتانی هەرێمی رۆڵیان هەیە لە دووبارە داڕشتنەوەی بڕیارەکانی عێراق و جووڵاندنی دەستەبژێر و دەزگا و پڕۆسە سیاسییەکەیدا. 

دووەم، هێزە سیاسییەکانی عێراق باوەڕیان بە دیموکراسی و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات و بە دامەزراوەییکردن و سیستمی سیاسی وەک چەقی بڕیاردان، نییە. هێزەکان لە ڕێگەی میلیشیا و ناوەندی ترەوە دەیانەوێت بڕیاری سیاسی لەو وڵاتەدا دروست بکەن و شەرعیەتی پێ بدەن. 

سێیەم، دیاردەی دەوڵەتی قووڵ کە خۆی دەبینێتەوە لە هێزە سەربازییە نافەرمییەکانی دەرەوەی سیستمی سیاسی و دامەزراوە سەربازییەکاندا، رۆڵێکی گەورە دەبینن لە سیاسەت و حکومڕانی و یاسادانانی ئەو وڵاتەدا و بەهیچ شێوەیەک ئامادە نین گوێڕایەڵی سیستمی سیاسی و بڕیارە سیاسییەکان بن و رێزیشی ناگرن.