بودجە و کاریگەرییەکانی

یەکێک لە کارە هەرە گرنگ و ستراتیجییەکانی پەرلەمان، بابەتی بودجە، شێوازی داڕشتن، چۆنیەتی دابەشکردنەوەی داهات و بەهاکان، دادپەروەری کۆمەڵایەتی، مۆدێلی هاوسەنگکردنی داهات و خەرجی و دووبارە بووژاندنەوەی ژێرخانی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسی و زۆر بواری ترە. لە ڕاستیدا بودجە و دانان و پەسندکردنی لەلایەن پەڕلەمانەوە، زۆر فرەوانترە لەوەی بەرچاو دەکەوێت و دەبینرێت و مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت.
 

دەکرێت بگوترێت بودجە خۆی لە بنەڕەتدا پڕۆژەیەکی سیاسییە، بەڵام بە زمانێکی ئابووری دەخرێتە ڕوو و شێوەی پێ دەدرێت و مانای فرەوان و دیاریکراوی بۆ دادەنرێت، بە تایبەت لە پێوەندی نێوان بودجە و گەشەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتی و بیرکردنەوە لە بەیەکتربەستنەوەی گرووپە جیاواز و ناسنامە جیاوازەکان لەڕێگەی یاسای بودجەوە. 

بووژانەوەی بازاڕ و سەقامگیری سیاسی، دوو کاریگەریی گرنگی ناو دنیای بودجە و دووبارە دابەشکردنەوەی داهاتی وڵات و دەوڵەتن، کە لە ڕێگەیەوە دەتوانرێت تا ئاستێكی زۆر هێمنی و ئارامی سیاسی و یەکانگیری پێ بنیات بنرێت و گەشەی پێ بدرێت. 

عێراق و هەرێمی کوردستان بە ڕێژە و ئەندازەیەکی زۆر بە بودجەی ساڵانە بەستراونەتەوە وەک پڕۆژەیەکی سیاسی و ئابووری. بە گشتی پەسندکردنی بودجە لە پەرلەمانی عێراق، بە ڕەزامەندی و سوودمەندبوونی هەمووان، دەتوانێت ببێت بە خاڵی کۆکەرەوە و گرێدەری سەرجەم پێکهاتەکان.

 

ڕاستییەكەی بودجە و ناوەڕۆک و کاریگەرییەکانی کەرەستەی گرنگ و ئامانجدارن لە پڕۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت و نەتەوە State and nation building کە دەکرێت لە عێراق تا ئاستێك پشتی پێ ببەسترێت، وەک ئامرازێک بۆ کەمکردنەوەی ململانێی نەتەوەیی و مەزەوی و ململانێ لەسەر ناسنامە. دەکرێت بگوترێت رێگە و ئامێری سەرەکییە لە پڕۆژەی بنیاتنانی ئاشتی و گەیشتن بە ئاشتی هەمیشەیی، ئەگەر لە بودجەدا رەچاوی هەمووان بکرێت و هەموو پێکهاتەکان بەشداربن تیایدا. 

لە دوای پڕۆسەی ئازادی عێراق /2003/ و دووبارە داڕشتنەوەی دەوڵەت و رێکخستنەوەی کۆمەڵگەی عێراقی و دووبارە دابەشکردنەوەی سەرچاوەکانی هێز و رۆڵدانەوە بە لایەنەکان، بابەتی بودجە دەبێت بە یەکێک لە گرفتەکان و سەرچاوەکانی ململانێ. قووڵایی ئەو ململانێیە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە چۆن ئەوەی لە وڵاتەكەدا دەست دەکەوێت، دووبارە دابەش بکرێتەوە و مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت؟ یاخۆ چۆن هەموو عێراقییەکان بە سەرجەم پێکهاتە و گرووپەکانەوە بە یەکسانی سوودمەندبن لە بودجە و سامانە سروشتییەکان. 

لە سیستمی فیدڕاڵیدا دووبارە دابەشکردنەوەی داهات و ناناوەندێتی سیاسی، یەکێکە لە کۆڵەگە هەرە سەرکییەکان. واتە چۆن دەسەڵاتی ناوەند و هەرێمەکان لەسەر ئەوە رێکدەکەون دووبارە سامان و نەوت و جۆرە جیاوازەکانی داهات بە یەکسانی و دادپەروەرانە دابەش بکەنەوە و هیچ گرووپێک بێبەش و بەدەر نەخرێت لە پڕۆسەکەدا. 

وا دیارە لە عێراق ئەم پرسە گرفتئامێزە و هێشتا ململانێی زۆری لەسەرە و دەسەڵاتی ناوەند نەیتوانیوە لە پڕۆسەی دووبارە دابەشکردنەوەی داهاتدا، بەگوێرەی دەستوور و یاسا مامەڵە بکات. زیاتر لە رەهەندێکی سیاسی زاڵە و پرسی بودجە لە دەرەوەی مانا زانستی و ئابووری و یاساییەکە مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت و دەبینرێت. 

پێدەچێت بەشێکی زۆری ئەم شێوە مامەڵەیە لەگەڵ ناوەڕۆکی بودجەدا پێوەندی بە عەقڵیەتی حکومڕانی دەسەڵاتی ناوەند و فەرهەنگی دەوڵەتی بەهێز و دەسەڵاتگەراوە هەبێت، بە تایبەت کاتێک بەشێکی زۆری کارایی سیستمی سیاسی و فیدڕاڵی لە عێراق، بە بودجەوە بەستراوەتەوە. 

زمانی ژمارە و لێکدانەوە و دانیشتوان و هاووڵاتی، گرنگترین و زاڵترین رووکاری بودجەن، بەڵام لەوە کاریگەرتر، شێوازی ململانێی گرووپەکانە لەسەر داڕشتنی ئەو ژمارانە و بیرکردنەوە لە هاووڵاتی و دانیشتوانی ناو ئەو دەوڵەتە کە بودجەکەی بۆ دادەنرێت و ئامادە دەکرێت. 

لە زۆرینەی سیستمە فیدڕاڵییەکان و ئەو کۆمەڵگانەی فرەنەتەوە و کولتوور و ئاین و ئاینزان، بەردەوام رووبەڕووی چەندان شێوە و جۆری ململانێ دەبنەوە، ململانێ لەسەر خاک، لەسەر هێز و سوپا، ململانێ لەبارەی داهات و بودجە و ... هتد 

دیارە عێراق یەکێکە لەو یەکە سیاسییانەی بەو نەخۆشییەوە دەناڵێنێت و تا ئێستە نەیتوانیوە خۆی لە ململانێ لەسەر بودجە رزگار بکات و نەیكات بە قەیران و دابڕان و کێشەی گەورە بۆ خۆی، بەتایبەت لەناو پڕۆسەی حکومڕانی و ئەو حکوومەتە تازەیەی دوای ململانێیەکی زۆر هاتە کەیەوە و لە دۆخێکی زۆر هەستیاردا متمانەی پێ درا. 

پێشتر چەند رێککەوتننامەیەک لە نێوان هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی عێراقدا هەبووە بۆ رەنگڕێژکردنی بودجە و دابەشکردنەوەی داهات و چۆنیەتی مامەڵەکردن بە ژمارە و بڕگەکانی ناو بودجەوە، بەڵام دواتر لە پەرلەماندا شتێکی تر روو دەدات و رێککەوتنەکان گۆڕانیان بەسەردا دێت. 

لێرەوە ململانێ لەسەر بودجە دەگۆڕێت بۆ ململانێی ئیتنیکی و رووداوە سیاسییەکان و شێوەی تر وەردەگرن. دیارە سیستمی فیدڕاڵی بەبێ سیاسەتی هاوبەشی دارایی و بودجەی گشتی و رێککەوتن لەسەر بنەما و ناوەڕۆک و بڕگە جیاوازەکانی بودجە، لەرزۆک و لاواز دەبێت. 

لەرزۆک بەو مانایەی بنەمای فیدڕاڵیزم بریتییە لە هاوبەشی و سەربەخۆیی، هاوبەشی لە سیاسەتی دەرەوە، هاوبەشی لە بودجە و دانان و مامەڵەکردن، هاوبەشی لە سوپا و سەرباز و سیستمی بەرگری و ئاسایش و مانەوە. پێدەچێت بودجە نەتوانێت ئەو هاوبەشییە لە عێراقدا قووڵ بکاتەوە و بنیات بنێت.