خەیاڵی فیدڕاڵیزم

کاتێک بەعس دەڕووخێت و سوپای هاوپەیمانان دێنە عێراق، بیر لەوە دەکرێتەوە بە چ فۆڕمێک عێراقی نوێ بەڕێوە ببرێت؟ ئەگەرچی لە دوای راپەڕینەوە کۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی نەخشەرێگەی ئەوەی دانابوو عێراق لەسەر مۆدێلی فیدڕاڵیزم رێک بخرێت، وەک شێوەیەک لە شێوەکانی دەوڵەت و دابەشکردنی دەسەڵات و دوورکەوتنەوە لە ناوەندێتیی کە وەک نەخۆشییەک بە درێژایی مێژوو، عێراق و عێراقییەکان پێیەوە دەیانناڵاند. 

لەلایەكی تریشەوە پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی 1992 تاکلایەنە جاڕی فیدڕاڵیزمی لە عێراق دابوە و لەسەر ئەو بنەمایە پێوەندییەکانی خۆی لەگەڵ عێراق درێژە پێ دەدا. دوای 2003یش کاتێک ئەنجوومەنی حوکم دروست دەبێت، یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە وەک دەستوورێکی کاتی دێتە ئاراوە و لە ناویشیدا ئاماژە بە فیدڕاڵیزم دەکرێت و دواتریش هەمان سیستم و بیرۆکە دەگوازرێتەوە ناو دەستووری هەمیشەیی عێراق کە لە 80%ی عێراقییەکان دەنگیان بۆ دا، بەمەیش عێراق بەپێی دەستووری هەمیشەیی، دەبێت بە دەوڵەتێکی فیدڕاڵی. 

ئێستە و دوای 20 ساڵ لە رووخانی بەعس و گۆڕینی دەوڵەتی عێراق لە دەوڵەتێکی سادەوە بۆ دەوڵەتێکی ناناوەندێتی سیاسی و فیدڕاڵیزم، هێشتا یەکێک لە کێشەکان فیدڕاڵیزم خۆیەتی. ئەوەی لەسەر کاغەز و لەناو دەستووردا ئاماژەی بۆ کراوە، پێدەچێت سەرکردە سیاسییە عێراقییەکان بە سەرجەم جەمسەر و ئایدۆلۆجیا و مەزەوەکانەوە، بڕوایان پێی نەبێت و کار بۆ سەرخستنی نەکەن. ئاخر لە ماوەی رابردوودا، فیدڕاڵیزم و رەگەزەکانی لە عێراق، لەژێر چەندان هەڕەشەی گەورە و ترسناکدا بوون. 

ترسناک بەو مانایەی زۆرینەی دەستەبژێری سیاسی پێیان وایە، فیدڕاڵیزم بژاردەیەکی باش و لەجێی خۆیدا نەبووە و نابێت هیچ هەرێمێک لە عێراقدا سەربەخۆیی خۆی هەبێت و کاروبارە سیاسی، یاسایی، ئابووری و کولتورییەکانی خۆی رێک بخات. ئەم تێگەیشتنە لە بەشێکی بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵیدا رەنگ دەداتەوە. لێرەوە فیدڕاڵیزم جگە لە خەیاڵێک هیچی تری لێ نابێتەوە. 

عێراق لە کاروانی دوورودرێژی خۆیدا ئەوەی لێی بێبەش بووە و نەیتوانیوە بەدەستی بێنێ، کردەی ژیانی دیموکراتی و کولتوور و فەرهەنگی دیموکراسییە. هەر لە سەرەتاوە جەنگ و کودەتا و خوێنڕشتن و سەردەستبوونی لایەن و هێزێک بەسەر لایەن و هێزێکی تردا، پڕۆژە و کارنامەی سەرەکی دەوڵەت و هێزە باڵادەستەکان بووە. ئەوەی لێرەدا زەرەرمەندی یەکەم بووە، کوردە وەک گرووپێکی ئیتنیکی و سەرەکی لە پانۆرامای ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی عێراقدا. 

پڕۆژەی بە دیموکراتیکردن و بە فیدڕاڵیکردنی راستەقینە و کردارەکی عێراق، تاکە پڕۆژەیە کە بتوانێت عێراق لە هەموو ململانێ و زۆرداری و ستەمی لایەنێک بەسەر لایەنێکی تردا رزگار بکات و عێراق بکات بە یەکەیەکی سیاسی کە بە لایەنی کەمەوە مافەکانی مرۆڤ و سەروەری یاسا و هاووڵاتیبوون و هاوبەشی راستەقینەی لە دەسەڵات، تێدا بەرجەستە بێت. بەو مەرجە هەموو هێزەکان بە ئاینی و نەتەوەیی و مەزەوییەوە باوەڕێکی قووڵیان بە بنەماکانی ژیانی دیموکراسی و سیستمی فیدڕاڵیزم هەبێت و کار بۆ سەرخستن و گەشەپێدان و بەرەوپێشبردن و زیندووڕاگرتنی بکەن. 

ئەوەی ئێستە روو دەدات و دەگوزەرێت، هەڵکەندنی گۆڕێکی گەورەیە بۆ فیدڕاڵیزم لە عێراق و لە فیدڕاڵیخستنی سیستمەکەیە، بەهۆی زاڵبوونی عەقڵیەتی ناوەندگەرایی و گەڕانەوە بۆ سیستمی ناوەندێتی کە زۆرینەی دەستەبژێری سیاسی و بڕیاربەدەستی عێراقی، خەونی پێوە دەبینن و کار بۆ دووبارە سەپاندن و گەڕاندنەوەی دەکەن. 

فیدڕاڵیزم چەندان کەرەستە و ئامێر و زەوینەسازی پێویستە، بۆ ئەوەی کار بکات و ئامانجەکانی خۆی بپێکێت. دیارە بەشێوەیەکی بنەڕەتی بیرۆکەی فیدڕاڵیزم بۆ ئەوە هاتووە کە رێگری لە کۆکردنەوەی دەسەڵات و دکتاتۆریەت و گلدانەوەی دەسەڵات لە دەستی یەک ناوەند و جەمسەردا، بكات. 

بە گشتی، بۆ دابەشکردنی دەسەڵات و سەربەخۆیی هەموو ئەو هێز و گرووپانەیە کە جیاوازن لە یەكتر لە ناو دەوڵەتدا، جا ئەو جیاوازییە نەتەوەیی، ئیتنیکی، کولتووری و ئاینی و یان هەر تایبەتمەندییەکی تری کۆمەڵایەتی بێت، گرنگ ئەوەیە فیدڕاڵیزم زیاتر بۆ ئەو کۆمەڵگەیانەیە کە فرەکولتورە و فرەیی کۆمەڵایەتی، سیمایەکی سەرەکی کۆمەڵگەکەن. 

ئەوەی زیاتر فیدڕاڵیزمی لە عێراق لاواز و بێ رۆح کردووە، نەبوونی ئەنجوومەنی دووەمە هاوشێوەی ئەنجوومەنی نوێنەران بۆ نوێنەرایەتیی هەرێم و کیانە سەربەخۆکانی ناو سیستمی فیدڕاڵیزم. دیارە نەبوونی ئەو ئەنجوومەنە بەهۆی نەبوونی هەرێمی ترەوەیە لە عێراق، کە جگە لە هەرێمی کوردستان تا ئێستە هیچ هەرێمێکی تر دروست نەبووە، تا لەگەڵ کوردستاندا بچنە ناو ئەنجوومەنی فیدڕاڵییەوە و ئەو ئەنجوومەنە دروست بکرێت و لەوێوە سیستمی فیدڕاڵی رۆحی بە بەردا بکرێت و خوێن بچێتە دەمارەکانییەوە. 

گرفتی پێکنەهێنانی ئەنجوومەنی فیدڕاڵی، بەشێکە لە دروستکردنی پڕۆسەی خەیاڵی فیدڕاڵیزم لە عێراق و سیستمەکەی لە بنەڕەتدا لاواز و بێ مانا کردووە. لە جیهاندا تا ئێستە زیاتر لە 54 دەوڵەتی فیدڕاڵی هەن، بەڵام هیچکامیان لەویتر ناچێت و هەریەکەیان بەگوێرەی سیستمی کۆمەڵایەتی و ئابووری و جیۆگرافی و جیۆپۆڵەتیکی ناوچەکە داڕێژراوە و پێوەندییەکانی نێوان دەسەڵاتی ناوەند و هەرێمەکانی لەسەر رێکخراوە. 

بەڵام هیچ یەکێک لەو وڵاتانە بێ ئەنجوومەنی فیدڕاڵی نین و دەسەڵاتی یاسادانیان دوو ئەنجوومەنی هەیە کە لە ڕێگەیەوە ژیانی سیاسی و یاسایی ئاڕاستە دەکرێت و بەڕێوە دەبرێت. واتە ئەو فیدڕاڵیزمەی لە عێراقدا هەیە، پێچەوانەی هەموو سیستمەکانی تری دنیایە.