فڕەنسا و عێراق چ جۆرە مامەڵەیەک

فڕەنسا یەکێکە لە ئەکتەرە کاریگەرەکانی ناو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و لە سیاسەتی دەرەوەیدا بە چاوێکی گرنگ و پڕبایەخەوە سەیری زۆر هەرێمی دنیا دەکات، بە تایبەت خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقیا. رەنگە بەشێکی پێوەندی بەوە هەبێت کە رۆژگارێک وەک هێزێکی کۆلۆنیال لەو ناوچەیە بووە، بە تایبەت لە سووریا، تونس و مەغریب و ئێستەیش دەیەوێت لە ڕێگەی ئەم یادەوەرییەوە لەو ناوچەیە بمێنێتەوە و ئەو رابردووە بپارێزێت و لە دەستی نەدات. 

کۆماری فڕەنسا زۆرجار لە ڕێگەی هاوکاری مرۆیی و بووژاندنەوەی ناوچەکانی دوای جەنگ و ململانێ و پێشکەشکردنی هاوکاری، ئەم یادەوەرییە دەپارێزێت. ئەگەر یادەوەریشی لە ناوچەیەکی دیاریکراو نەبێت، هەوڵ دەدات لە ڕێگەی هاوکاری وەک رەگەزێکی هێزی نەرم، یادەوەری بنیات بنێت و دروست بکات و پەرەی پێ بدات. هێزی نەرم بەشێکی زۆری سیاسەتی دەرەوەی فڕەنسا و پێکهاتەیەکی گرنگی وڵاتەكەیە، بە تایبەتیش لە ڕێگەی ئەو میراتە فکری و سیاسی و فەرهەنگیەی هەیەتی، لە 300 ساڵی رابردوودا هەم یاریکەرێکی زاڵ و باڵادەست بووە، هەمیش سەرچاوەی گۆڕانکاری و دروستکردنی دنیایەکی تازەی سیاسیی بووە، لە ڕێگەی شۆڕش و جووڵانەوە و مەعریفەی سیاسی و فکرییەوە. 

لەلایەکی ترەوە، فڕەنسا ئێستە لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و لە چەندان دامەزراوەی گرنگ و هەستیاردا ئەندامە، ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییە، ئەندامی یەکێتی ئەوڕوپایە و هەوڵ دەدات شوێنی بەریتانیا بگرێتەوە لە دوای دەرچوونی لە یەکێتییەکە، ئەندامی گرووپی 7 و 20 و چەندان رێکخراو و ناوەند و دەزگای تری نێودەوڵەتییە، کە بەشێکن لە سیستمی سیاسی جیهانی و بڕیار و سیاسەت و ستراتیجەکان دەنەخشێنن و بەردەوامی و مانای پێ دەدەن. 

فڕەنسا ئەندامی هاوپەیمانێتی جیهانیشە بۆ لەناوبردنی داعش و رووبەرووبوونەوەی بیری توندڕۆ، ئەمەش هێندەی تر کارلێکی نێوان عێراق و پاریسی زیاد کرد، بەڵام دەبێت بزانین چیڕۆکی ئەم کارلێکە ناواخنەکەی چۆنە؟

هاوکارییەکانی فڕەنسا بۆ عێراق لە ماوەی رابروودا 60 ملیۆن یۆڕۆ بووە، لەو بڕە پارەیە 20 ملیۆنی بۆ ئاوەدانکردنەوە و بووژاندنەوەی پارێزگای مووسڵ بووە، سەرەڕای ئەوەی کۆماری فڕەنسا و وەزارەتی بەرگری و دامەزراوە سەربازییەکانی راهێنانیان بە 10 هەزار سەربازی عێراقی کردووە. 

دیارە ئەم هاوکارییە بڕە پارەیەکی زۆرە و سەرچاوەیەکی گرنگی دارایی و کۆمەكی نێودەوڵەتییە بۆ بووژاندنەوەی عێراق بە خێرایی و دواتریش گەشەپێدانی وڵاتەکە و دانیشتوانەکەی و رێگری لە دووبارەبوونەوەی پرسی تیرۆر و توندئاژۆیی، بەڵام لەوە گرنگتر پرسیارکردنە لە شێوازی بەکارهێنانی ئەم بڕە پارە و کۆمەكە بۆ خزمەتی خەڵک و هاووڵاتی و بووژاندنەوەی ناوچە وێرانکراوەکانی دەستی داعش و دروستکرنی ژینگەیەکی ئارام بۆ خەڵک و دانیشتوانەکەی، بە تایبەت کاتێک زۆرینەی دانیشتوان و هاووڵاتییانی عێراقی و لە ناویشیدا سوننەکان، هەست بە پەراوێزی و فەرامۆشکردن و بێکەسی و لاوازی دەکەن. 

لە ڕاستیدا هەستکردن بە پەراوێزخستن و نەبوونی دەسەڵات و پێگە لە حکومڕانیدا، یەکێک بووە لە پاڵنەر و هۆکارە دیارەکانی داعش بۆ عێراق و پارێزگایەکی وەک مووسڵ کە دواتر کارەساتێکی گەورە و دۆخێکی مرۆیی یەکجار تراجیدی لێکەوتەوە و دروست بوو. 

ئەمڕۆ سەرەڕای هەموو ئەو کۆمەك و پاڵپشتی و هاوکارییە دارایی و واتاییەی جڤاتی نێودەوڵەتی، عێراق هێشتا هەر لە شوێنی خۆیەتی و هیچ جووڵە و تەکانێکی نەداوە بە ئاڕاستەی بنیاتنانەوە و گەشەپێدان، ئەگەر جووڵەیەکیش هەبێت، بچووکە و لە ئاست چاوەڕوانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هاووڵاتییان و لایەنە ناوخۆییەکانی عێراق نییە، ئەمە دووبارە رۆڵی دەبێت لە نامۆبوونی هاووڵاتییان و پچڕاندنەوەی پێوەندی نێوان هاووڵاتی و دەسەڵات لە عێراقدا. 

دامەزراوە چاودێرییەکان ناوەندێکن بۆ چاودێری ئەدای سیستمی سیاسی و دامەزراوە سیاسی و یاساییەکان لە هەر وڵاتێکدا. بەپێی مادەی 102ی دەستووری عێراق، چەند دامەزراوەیەک دەبێت رۆڵ ببینن بۆ چاودێری دەسەڵاتەکان، بە تایبەت هەرسێ دامەزراوە یان دەستەی دەستپاکی، دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ و کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان. 

دیارە لە بنەڕەتدا بیرۆکەی ئەم دامەزراوە سەربەخۆییانە دەگەڕێتەوە بۆ ئەمەریکاییەکان و لە دوای 2003 و رووخانی بەعس، دواتریش پەسندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق، ئەم دامەزراوانە هاتنەکایەوە وەک بەشێک لە پڕۆسەی بە دامەزراوەییکردن و بە دیموکراتیکردنی کۆمەڵگە و دەسەڵات و دەرچوون لە فەرهەنگ و کولتوور و سیستمی تۆتالیتار کە عێراقییەکان بۆ ماوەیەکی زۆر گیرۆدەی بووبوون و نەیاندەتوانی لێی ڕا بکەن. 

دیارە پرسیاری بنەڕەتی ئێمە ئەوەیە، دەستەی دەستپاکی چەند رۆڵی بینیوە لە هاتنی ئەو هەموو هاوکاری و کۆمەكە نێودەوڵەتییە بۆ عێراق و چۆن چاودێری شێوازی خەرجکردنی کردووە و لە ئەگەری گەندەڵی و بەهەدەردانی، تا چەند دەستەی دەسپاکی بەکار و ئەرکی خۆی هەڵساوە و تۆمەتبارانی داوە بە دادگا؟ بە تایبەت کاتێک هەندێکجار باس لەوە دەکرێت کە کۆمەک و هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان دەبرێن و ناخرێتە خزمەتی خەڵك و شارەکانەوە. 

ڕوونە گەندەڵی لەم هاوکاری و کۆمەک و کەرتە ئاسانترە بەو پێیەی سەرچاوەیەکی دارایی دەرەکییە و لە دەرەوەی وڵاتەوە دێتە ژوورەوە، لایەنەکان هەندێکجار وەک بەش و پشک مامەڵەی لەگەڵدا دەکەن و دابەشی دەکەن و بە دەیان چیڕۆکی تر. پرسیاری هەمیشە ئامادەش ئەوەیە: ئەگەر بڕی کۆمەکەکان ئەوەندە زۆرن، بۆچی ئەم وێرانە خاکەی عێراق هەر بەردەوامی هەیە؟