قورئانی پیرۆز، چیرۆكی دروستبوونی ئادەممان وەك یەكەم مرۆڤ لەسەر زەوی بۆ باس دەكات. دوای ئەوەی خودا لە گفتۆگۆیەكدا بە فریشتەكان دەڵێت، خەلیفەیەك لەسەر زەوی دروست دەكەم. ئەوانیش دەڵَێن: پەروەردگارم، ئەمە ئاشووب و فیتنە و شەڕ بڵاو دەكاتەوە. خوداش پێیان دەڵێت: ئەوەی من دەیزانم ئێوە نایزانن. بۆیە فریشتەكان تەریق دەبنەوە و ڕوو لە خوا دەڵێن پاكی و گەورەیی و زانایی هەر بۆ تۆیە و بێگومان ئێمە نەزانین لە ئاست زانایی تۆدا، ببمانبەخشە. ئیتر ئادەم وەك یەكەم مرۆڤ دروست كرا. لە یەكەم تاقیكردنەوەی فەرمانی خودایشدا سەرنەكەوت و فڕێ درایە سەرزەوی، ئیتر بۆ هەمیشە دەگوترێت، مرۆڤ باجی سێوە حەرامەكەی دا و كەوتە سەر زەوی.
دوای ئادەم، هەریەك لە كوڕەكانی، قابیل و هابیل لە سۆنگەی شەڕێكەوە ڕووبەڕووی یەكتر دەبنەوە و قابیل هابیل دەكوژێت، دوای كوشتنی نازانێت چی لە تەرمەكەی بكات؟ بۆیە لەو ساتەدا، قەلەڕەشێك دێت و زەوی هەڵدەكۆڵێت و دایدەپۆشێتەوە. بەو جۆرە قابیل، تەرمی هابیل دەشارێتەوە، ئەگەرچی زۆر هەوڵ دەدات شوێنەواری ئەو خوێنە ون بكات و بسڕێتەوە كە لە لاشەی ساردوسڕی براكەی ڕۆیشتووە، بەڵام بە فەرمانی خوای گەورە، خوێنەكە ون ناكرێت، بۆیە لەو ساتەوە تا ئێستە و هەتا مرۆڤایەتیش ماوە، خوێن ناشارێتەوە و شوێنەواری بەسەر خۆڵ و زەوییەوە هەر دەمێنێت.
كوشتنی هابیل، بە ئەندازەیەك خوای گەورەی تووڕە كرد، دەگوترێت كاتێ مرۆڤێك بە ناهەق دەكوژرێت، لای خوای گەورە وەك ئەوەیە، حەوت جار زەوی و ئاسمان، بگەنەوە یەكتر و بەریەك بكەون.
لێرەوە مرۆڤ و تاوان دەبنە دووانەیەكی دانەبڕاو و تا مرۆڤایەتی ماوە، تاوان بەردەوامیی دەبێت. كەواتە باسكردن لەوەی كۆمەڵگەیەك هەبێت، تاوانی تێدا نەبێت، وەهمە، چونكە لە كۆمەڵگە هەرە پێشكەوتوو، دیموكراسی و ئاشتەوایی سیاسی و كۆمەڵایەتیشدا، مرۆڤ پەنا دەبەنە بەر تاوان، كردەیەكی كەسی و دەروونی و كۆمەڵایەتییە و چەندە لە ژێر گوشاری هەلومەرجی بابەتییانەی ژیاندا بێت، دواجار فاكتەرێكی دەروونی كە نەخۆشی، شڵەژانی دەروونی، نەبوونی پەروەردەیەكی دروست، زاڵنەبوون بەسەر هەست و تووڕەییدا، لە پشت تاوانەكەن و تاوانن.
واتە لە یەككاتدا، هەم دۆخە دەروونییەكە و خودییەكە، هەمیش واقیعی كۆمەڵایەتیی و بابەتییانەی ژیان، سەرچاوەی تاوانن. لەو سۆنگەیەوە هەرێمی كوردستانیش وەك هەر كۆمەڵگەیەكی تری دنیا، بەدەر نییە لە تاوانی گەورە و بچووك، كوشتنی خێزانی و تاوانەكانی تر كە لەلایەن مرۆڤەكانەوە بە هەر هۆكارێكەوە بێت ئەنجام دەدرێن، تا ئەو ئاستەی خەریكە كردەی تاوان لە كوردستاندا، بەداخەوە دەبێتە دیاردەیەكی ڕۆژانە و هیچ ڕۆژێك لە ژیانی ئێمە دەست پێ ناكات تێیدا گوێبیستی هەواڵێكی دڵتەزێن، خوێنڕشتن و كوشتن و خۆكوشتنێك نەبین.
ئەم كارانە بوونەتە شتێكی ڕۆتینی و ڕۆژانە. بێگومان بەردەوامیی ئەو حاڵەتانە مەترسییەكی گەورە و ڕاستەقینەن بۆ سەر ئارامی كۆمەڵایەتی و دەروونی تاك و شیرازەی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و خێزانی و كۆمەڵگە لە بەریەك هەڵدەوەشێنێتەوە، ئەگەر ڕێگرییان لێ نەكرێت و سنوورێكیان بۆ دانەنرێت.
ڕاستە تاوان و تاوانكردن، بەشێكن لە سیمای كۆمەڵایەتییانەی ژیانی مرۆڤ و لە هەموو شوێنێكی دنیادا بوونیان هەیە، بەڵام ئەوەی لای ئێمە دەگوزەرێت، بەداخەوە خەریكە وەك مۆد و نەریتێكی پێڕەوكراوی كۆمەڵایەتییانەی لێ دێت و هەر كەسێك گرفت و كێشەیەكی هەبوو، ئەوا كوشتن و یەكلاكردنەوەی بە چەك، بە تاكەڕێگەی چارەسەری كێشەكان دەزانێت. بۆیە دەبێ بە توندتركردنی سزا، چاودێری و بە دواداچوونی زۆرتری هێزە تەناهییەكان و پلان و ڕووبەڕووبوونەوەی تاوانباران، هەوڵی كەمكردنەوەی تاوان، بە هەموو جۆرەكانییەوە بدرێت.
نزیكەی چوار ساڵ دەبێت بە وردی ئەو هەواڵانە دەخوێنمەوە كە لەبارەی تاوان لە كوردستان لە دەزگاكانی ڕاگەیاندن، بە كۆمەڵێك زانیاریی وەك تەمەن و ڕەگەز و پیشە و شوێنی دانیشتنەوە، دەخرێنە ڕوو. لە پەراوێزی ئەو زانیارییانەوە بە ئەنجامێك گەیشتووم كە تێیدا تاوانكردن، لە ڕووی جۆری و بكەرەوە پۆلێن دەكرێت، ئەمەش میكانیزمێكی گونجاوە بۆ ئەوەی بەر بە كردەی تاوانكردن بگرین و هەوڵی كەمكردنەوە و بەرزەفتكردنی بدەین.
بێگومان لە پەراوێزی خستنەڕووی زانیارییەكانەوە لەبارەی تاوان، ئەگەر سەرنج بدەین، دەبینین زۆربەی ئەوانەی تاوان دەكەن، ئەو نەوەیەیە كە لە دوای ڕاپەڕین و كۆتایی دەیەی ڕاپەڕین لە دایكبوون. ئەم نەوەیە لەناو كەشوهەوایەكی ئازاد و سەربەست، دوور لە ستەم و چەوسانەوەی نەتەوایەتی چاو دەكاتەوە و بەسەر ئازادییەكدا دەكەوێت كە نازانێت ڕووبارێك خوێنی لە پێناودا ڕژاوە، هاوتەریب لەگەڵ ئەو ئازادییە، دەكەوێتە ناو دنیای بێ ئامان و بێ رۆحی تەكنەلۆجیا و ئیتر بەریەككەوتنی ئەم دوو دنیایە، نەوەیەكی دروست كرد، بێباك، نابەرپرسیار و دوور لەو بەها خێزانی و كۆمەڵایەتی و كوردەوارییانەی نەتەوەی كوردی پێ دەناسرێتەوە.
ئەم نەوەیە من بە نەوەی (ئەندۆمی و نێرگەلە و سێ چارەگ) دەیناسم، ئەوەندە بێ باكە، گاڵتەی بە هەموو پیرۆزییەكی كۆمەڵگە و نیشتمان دێت و نابەرپرسیارانە بەرانبەر بە مێژوو، كولتوور، ژیان و خێزان و دایك و باوك دەوەستێت و ڕەفتار دەكات. ئەم ئازادییەی ئەو نەوەیە، لە ئاستی خێزانی و نیشتمانیدا وەدەستی دێنێت، نازانێت سنوور و بەرپرسیاریەتی هەیە، بۆیە بە جۆرێك ڕەفتار دەكات دەبێ هەموو ویست و داواكارییەك بە بۆچوونی ئەو بێت و لە چوارچێوەی خێزاندا، لە گەورەیی و پیرۆزی دایك و باوك نەگەیشتووە، تا سەرەنجام بە ئاسانی دەستی دەچێتە خوێنیان.
ئەم نەوەیە، چونكە لەژێر هیچ سانسۆر و گوشارێكدا نییە و جڵەوی خۆی لە دەستی خۆیدایە، ئیتر سەربەخۆیانە چۆنی بوێت وەها ڕەفتار دەكات. بڕوا ناكەم لەو نەوەیەدا، یەكێك هەبێت چەقۆی پێ نەبێت كە ئامرازی تاوانە. ئەم نەوەیە لەناو كەشوهەوایەكی ڕۆشنبیری پەروەردە دەكرێت و پێ دەگات كە لە سەرێكەوە خێزان هیچ كۆنترۆڵێكی بەسەرەوە نییە، لەلایەكی تریشەوە لە ناو فەزایەكی ڕۆشنبیریی هەڵە كە تژییە لە نائومێدی و ناشیرینكردنی نیشتمان و جوانییەكانی كۆمەڵگەی كوردی، پێ دەگات.
ئەم نەوەیە، بۆ نموونە كاتێ گوێی لە وتارێكی ئاگرینی ڕەهەندییەكان دەبێت كە گاڵتە بە نیشتمان و كولتوور و شۆڕشەكانی كورد و مێژوو و سەركردەكانی دەكەن، ئیتر بە ئاسانی بڕوا بەوە دێنێت كە ئەم نیشتمانە تژییە لە ناشیرینی، بستێكی جوانی نییە، مرۆڤ هەناسەیەكی جوانی تێدا هەڵمژێت. بۆیە ڕۆشنبیرانی كورد، ئەوانەی هەستی گەورەی نیشتمانی و نەتەوەییان هەیە، كۆكن لەسەر ئەوەی ڕەهەندییەكان، ڕۆڵێكی یەكجار گەورە و نەرێنییان لە نامۆكردن و ڕۆشنبیركردنی نەوەی دوای ڕاپەڕین، بە جوانییەك و پیرۆزییەكانی دوێنێی نیشتمان و كۆمەڵگە و خێزان هەبوو.
كاتێ نووسەرێك دەڵێت: (تەنیا پێڵاوەكانم بە نیشتمانمەوە دەبەستێتەوە) ئیتر لای ئەو نەوەیە، ئەم گوتارە دەبێتە زەوینەسازییەكی گەورەی پڕ لە ڕەشبینی و ناشیرینی كە تێیدا نیشتمان و بووەكانی ناوی بە خێزانیشەوە، هیچ پیرۆزیی و گەورەییەكیان نامێنیت.
لەناو ئەو واقیعە ناكۆك و ناشیرینەدا، نەوەی دوای ڕاپەڕین، بەتایبەتی دەیەی دوو هەزارەكان بە سەرەوە، دەبێتە مرۆڤێكی نابەرپرسیار، بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی لە دەست دەرچوو كە نەخوێندنی پێ تەواو دەكرێت، نە دەتوانێت كارێك بكات و نە وەك مرۆڤیش هەست بە بەرپرسیاریەتی دەكات، بۆیە دەبێتە بەشەرێكی ناكۆنترۆڵكراو.
لەلایەكی ترەوە ئیسلامی سیاسی لە كوردستاندا، ڕۆڵێكی گەورە و مەترسیدارتری لەسەر تێگەیشتن و پێگەیاندنی ئەو نەوەیە هەیە، لەوانەی پێشتر. ئیسلامی سیاسی لە كوردستاندا، مەترسییەكی گەورە و ڕاستەقینەیە بەسەر ئاشتەوایی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگە، ئازادیی كەسی و بیركردنەوەی ئازادانە و هەڵبژاردنی ستایلی ژیان كە هەموویان لە جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤدا باس كراون.
ئیسلامی سیاسی لە كوردستان، گەنجێكی بۆ دروست كردووین خوێنی ڕژاوی تیرۆریستێكی حەماسی لە غەزە، سەتان جار پێ پیرۆزترە لە خوێنی ئاڵی ڕژاوی پێشمەرگەیەكی قارەمان كە لە پێناو نەكەوتنی كەرامەت و نیشتمانی ئەودا، لەگەڵ هاوسەنگەرەكانی لە چیای قەرەچووخ گیانی بەخت دەكات و خوێنە پیرۆزەكەی بە زنار و تەلانی ئەو چیا سەركەشەوە دەمەیەت.
ئیسلامی سیاسی ئاین لە پێشەوەی نەتەوە دەبینن، هەموو پیرۆزی و بنەما نەتەوەییەكان، تەفسیرێكی ئاینییان بۆ دەكات، بۆیە كاتێك باوكێك لەو مەترسییە گەورەیە دەیەوێت كوڕەكەی بە ئاگا بێنێتەوە و بیری بخاتەوە كە خێزانی كوردی و كۆمەڵگەی كوردی، چەندە بەهای نەتەوایەتیی جوانی تێدایە و ناكرێ تۆ بەو جۆرە بیرە ئیسلامییە توندڕۆییە بیر بكەیتەوە، ئەوا دەستبەجێ وەك گەنجەكەی گوندی گرێزەی سەیدسادق، پەنا دەباتە بەر كوشتنی. بۆیە لە هەموو كاتێكدا ئیسلامی سیاسی مەترسییەكی گەورەیە بەسەر ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی و لە بۆتەدانی دەنگ و ڕەنگە جیاوازەكانی كۆمەڵگەی كوردی و بارگاویكردنی بە هزری ئاینییانە، لە بری بیری كوردانەی جوان. چونكە لە بنەڕەتدا ئەو هیچ سەودا و ئاشنایەتییەكی لەو جوانییانە نییە و دنیا تەنیا لەناو ئەو بیر و شاشەیەوە دەبینێت كە مرۆڤێكی بۆ دروست كردووین لە بری بیركردنەوە، تەنیا ڕاگوزەرانە ببینێت.
لێرەدا ئەوە گرنگە چۆن بەر بە تاوانەكان بگرین و فوارەی ئەو خوێنە ڕابگرین، ئەمە دەبێ لە هۆكار و زەوینەسازییەكانی تاوان دەست پێ بكەین. بێگومان یەكێك لەو هۆكارانەی بووەتە پاڵنەری بەرزی ڕێژەی كوشتن لەناو ئێمەدا، بەداخەوە نەبوونی سزایەكی توندی بكوژە. یاسایەكی فیزیكییانەی ژیان هەیە كە هەمیشە كاردانەوە لە كار خێراتر و توندترە. لە بەشێكی زۆری وڵاتانی دنیا كە هەزاران جار لەو هەرێمەی ئێمە دیموكراسیتر، پێشكەوتووتر، مەدەنیتر و مرۆیی ترن، سزای لە سێدارەدان پێڕەو دەكرێت. چۆن دەبێ بكوژێك لە یەك كاتدا، پێنچ ئەندامی خێزانێك بكوژێت، بەڵام دادگا كە بە یاسا ئەو ماف و دەسەڵاتەی پێ دراوە، سزای تاوانبارێك بە لە سێدارەدان دەربكات، كەچی دەسەڵاتی جێبەجێكردن سڵ لە سێدارەدانی تاوانباران بكاتەوە؟
زۆرجار مرۆڤ ئەو بوێری و ڕقەی نییە بە یەك جار چەندان ئاژەڵ سەرببڕێت، كەچی بەداخەوە لە هەرێمی كوردستاندا مرۆڤی وا هەن، لەسەر قسەیەك، بستێك زەوی، ترافیك و تیژڕەوییەك، هەڵكردنی لایتی ئۆتۆمبێل، دەمەقاڵێیەك، بە كۆمەڵ خەڵك دەكوژێت.
مەگەر سزادانی ئەو كەسانە بە زیندانیكردن و دواتریش ئازادكردنیان لە ڕێگەی لێبووردنێك، (كە خۆشبەختانە لێبووردنی تاوانباران لە سەردەمی مەسروور بارزانی نەماوە) یان بەخشینی خوێن و پارە لە بەرانبەر تاوان و سوڵحی عەشایەری، لە خۆیدا نابێتە هۆی زیاتری تاوانكردن و تاوانباران؟ سزا هەر بۆ ئەوە نییە، تاوانبارێك لە پاڵ ئەو تاوانەی كردوویەتی، ئازارێكی ڕۆحی و دەروونی بچێژێت و چەند ساڵێك لە زیندان بەرێتە سەر و دوای موعەزەز موكەڕەم بێتە دەرێ، بەڵكو دیوێكی تری بۆ ئەوەیە ببێتە وانەیەك بۆ ئەوانیتر، تا هەمان هەڵە دووبارە نەكەنەوە.
سزادان هەر تەنیا بۆ تۆڵەكردنەوە نییە، بەڵكو بۆ ڕاهێنانەوەی تاوانبارە بۆ ناو كۆمەڵگە و كردنەوەی بە مرۆڤێكی نۆرماڵ، بەڵام كاتێ هیچ لەمانە شوێنی خۆیان ناگرن، یان هۆشیاریی یاسایی و كۆمەڵایەتی و كەسی مرۆڤەكان لەو ئاستەدا نین، سڵ لە تاوانكردن بكەنەوە، بێگومان دەبێ بە یاسای توندتر ڕووبەڕووی ئەم واقیعە ببینەوە.
ئەوانەی بڕوایان وایە، ناكرێ سزای لە سێدارەدان هەبێت، چونكە توندە و دژ بە مافەكانی مرۆڤە، ئەوا دەبێ لەو ڕاستییە بە ئاگابن كە سزای توند، بەرمەبنای تاوانی گەورە و قورسە، ئایا كەسێك دزی بكات بە نموونە بە مادەی 406 سزا دەدرێت؟ بەداخەوە ساڵانێكە لەناو ئێمەدا لە پەراوێزی دروشمی ڕێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ و جێبەجێنەكردنی سزای لە سێدارەدان، لە نەبوونی ئەو سزا توندەدا، تاوان تەشەنەی كردووە و بكوژەكان تەنیا چەند ساڵێك دەگیرێن، دواتر وەك ئاماژەمان پێدا ئازاد دەكرێن.
بۆ هەر تاوانێك سزایەك هەیە، چەند تاوان گەورە و قورستر بێت، سزا توندترە، بۆیە بە بڕوای من، ناكرێت كەسێك هێندە دڕندە و دڵڕەق بێت، لەسەر بستێك پووش و پاوان پێنج كەس بكوژێت، كەچی سزاكەی هەر ئەوە بێت، دوو سێ ساڵ لە زیندان بەرێتە سەر و دواتریش ئازاد بكرێت، بە پێچەوانەوە، ئەم جۆرە بكوژانە، ڤایرۆسی كوشندەی ناو كۆمەڵگەن و دەبێ سزا بدرێن، چونكە تاوانبارێك سڵ لە كوشتنی پێنچ كەس بە یەك چركە نەكاتەوە، بێگومان تاوانكردنی لا دەبێتە ئاو خواردنەوە، بۆیە ئێمە پێویستیمان بە سزایەكی توند هەیە، وەك ئەوەی بۆ هەر تاوانێك سزایەك دیاری كراوە، بەپێی جۆر و قەبارەی تاوانەكە. بگرە خوداش دەڵێت ئەگەر كەسێك كەسێكی تر بەبێ تاوان بكوژێت، ئەوا دەبێ ئەو كەسە بكوژرێتەوە، مەگەر مرۆڤ لە خودا دادپەروەرترە؟
لەلایەكی ترەوە بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ تاوان دابنێین، دەبێ خێزان و ناوەندە پەروەردەییەكان، بە ئەرك و ڕۆڵی پەروەردەییانە و خێزانییانەی خۆیان هەڵسن و پەروەردە بخرێتە پێش فێربوونەوە. ئەوە گرنگ نییە كەسێك پزیشكی بە بڕوانامەیەكی بەرزەوە تەواو دەكات و دەبێتە پزیشك، ئەوە گرنگە چەند لە پەراوێزی ئەو خوێندنەوە، لە ڕێگەی خێزان و خوێندنەوە كراوەتە مرۆڤ نەك دڕندە. ئەمەیش بە چاودێری خێزان، كۆنترۆڵكردنی ئامرازە نەرێنییەكانی دنیای تەكنەلۆجیا، پەروەردە و زمانی هێمن، چاودێری و دیالۆگ، سانسۆر و بەدواداچوونی ژیانی نەوەكان دەكرێت، چونكە نابێ ئەوەمان بیر بچێت، پەروەردە پرۆسەیەكی درێژخایەنی ژیانە و لە یەكەم چركەوە كە منداڵ لە ڕەحمی دایكی دەكەوێت، دەست پێ دەكات و تا كۆتایی وێستگەكانی ژیان بەردەوام دەبێت. ئەمەیش بێ هۆشیاربوونەوەی كۆمەڵگە، بە كولتووریكردنی خوێندنەوە، كرانەوەی هزریی و كۆمەڵایەتییانەی ژیان، بێ پەروەردەكردنی مرۆڤێكی نموونەیی، شوێنی خۆی ناگرێت.