یتێگەیشتنی یەكەم
جەژن چەند كردەیەكی ئاینی و پیرۆزە، دوو ئەوەندەیش لە سەردەم و رۆژگاری ئەمڕۆدا كراوە بە كردەیەكی سیاسی، بەتایبەت لە دوای دروستبوونی مەزەو و رێچكەی جیاوازی ئاینی و تێگەیشتنی جیاواز بۆ ئاین و خواپەرستی و رابەرە ئاینییەكان. ئەم دیاردەیە رەگوریشەیەكی كۆن و دێرینی هەیە لە ناوچەكە، بە دیاریكراویش لە نێوان هەردوو مەزەوی شیعە و سوننەدا كە هەمیشە وەك دوو هێزی دژبەر و ركابەر لە یەكتر دەڕوانن و مامەڵە لەگەڵ یەكتردا دەكەن.
جگە لە سەرجەم جیاوازیی و خاڵە ناكۆك و دژبەیەكەكانی نێوان هەردوو ئاینزای شیعە و سوننە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و نیمچە دوورگەی عەرەبی، یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی ناو ئەم بازنەی ململانێ و ناكۆكییە، بابەتی جەژن و شێوازی دیاریكردن و راگەیاندن و پیادەكردنی جەژنە بە جۆرێك، كەمجار هەبووە لە مێژووی هاوچەرخدا پەیڕەوان و رابەرانی هەردوو مەزەو یان ئاینزاكە، بەیەكەوە و لە یەك رۆژ و بەروار و كات و ساتدا جەژن بكەن و جۆرێك لە یەكگرتوویی و یەكانگیری پێشان بدەن، بە تایبەت لە دوای دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی و تێكەڵبوون ئاین یان باشترە بڵێین مەزەو بە ناسیۆنالیزم، ئەو دیاردەیە هێندەی تر فروانتر و قووڵتر دەبێتەوە و هێندەی تر فۆڕمی ململانێكە گۆڕانی بەسەردا دێت و زیاتر بە دەزگایی و دامەزراوەیی دەبێت. زۆر بە دیاریكراویش لە دوای 2003ـوە كاتێك شیعە هەم لە عێڕاق و هەمیش لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست باڵادەست دەبێت و هەژموون و پێگەی سیاسی و جیۆپۆڵەتیكی بەهێزتر دەبێت.
بۆ ئەمساڵیش، وەك درێژكراوەی ساڵانی پێشوو، بەهەمانشێوە جەژن خاڵی ناكۆكی نێوان هەردوو بلۆكە مەزەوییەكە بوو، تەنانەت لەناو سوننەكانی عێراقیشدا دابەشبوون و پەرتبوون بۆ دیاریكردنی جەژن دروست بوو، ئەمەیش جارێكی تر بیرمان دێنێتەوە كە جەژن لە كردەیەكی ئاینییەوە گۆڕاوە بۆ كردەیەكی بە سیاسیكراو و بەتاڵكراو لە مانا و رەهەندە ئاینی و رۆحییەكەی.
تێگەیشتنی دووەم
جەژن لەلایەكی ترەوە دەست لەملانێ و ئاوێزانە بە ناسیۆنالیزم و نەتەوە، دەكرێت بڵێین ئاوێتەبوونی نێوان ئاین و ناسیۆنالیزمە.
فارس ئاین و مەزەو وەك كەرەستەی خۆشكردن و بنیاتنانی نەتەوە وێنا دەكات.
تورك بەهەمانشێوە ئاین بە لێنز و چاویلكەی نەتەوەوە دەبینێت و بۆ عەرەبیش هەمان بابەت راستە و لە شوێن خۆیەتی.
كورد ئەگەرچی سەتان ساڵە وەك رێڕەو و رێچكەی سۆفیزم و سۆفیگەری و عیرفانیزم بەشدارییەكی ئاینییانەی هەبووە و لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتیش زۆرینەی كورد موسڵمانە، بەڵام لە ڕووی داڕشتنی پێوەندی نێوان كوردبوون و ناسیۆنالیزمی كوردی و ئاین وەك پێویست وەبەرهێنانی نەكردووە و نەیتوانیوە ناسنامەیەكی تایبەت بەخۆی لە تێكەڵەی ئاین و نەتەوە بنیات بنێت.
بێگومان مەبەست لە بنیاتنان لێرە بۆ ئەوە نییە تێكستی ئاینی و بنەماكان دەستكاری بكرێن، بەڵام تێگەیشتن و شێوازی پیادەكردن و سروتەكان و گونجاندنی لەگەڵ پەیكەری كۆمەڵایەتی و ژێرخانی نەتەوەیی نەتەوەی كورد، دەكرێت بگونجێندرێت. بە تایبەتیش لە شێوازی راگەیاندنی جەژن و یەكلاكردنەوە و بڕیاردان كە خاڵێكی سەرەكی بنیاتنانی ناسنامەی خۆیەتی كوردە بۆ رێكخستنی پێوەندی نێوان دوانەی ئاین و ناسیۆنالیزم.
بە كورتی، واتە رزگاركردنی جەژن و ماناكانی لە هەژموون و كاریگەرییە سیاسی و جیۆپۆڵەتیكەكانی ناوچەكە، بە تایبەت كاتێك كورد بەشێك نییە لە ململانێی مەزەوی و ئاینزایی و چ لە رابردوو و چ لە ئێستەیشدا، نەچووەتە ناو ئەو جەنگە مەزەوییەوە، چونكە لە بنەڕەتدا ئێمە كێشەی ئاینزایی و مەزەوی و تەنانەت ئاینیشیمان لەگەڵ هیچ گرووپێكدا نییە.
تێگەیشتنی سێیەم
ئەمساڵیش راگەیاندنی رۆژی جەژن جەمسەر و بەرەی جیاوازی لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی و تەنانەت كیشوەری ئاسیا دروست كرد، بە شێوەیەكی گشتی. دوو جەمسەر و دوو بەرە، دوو رۆژی جیاواز بۆ جەژن. ئەگەرچی پرسەكە بەشێكی پێوەستە بە زانستی گەردوونناسی و ئەستێرەناسییەوە و تەكنەلۆجیای سەردەم تا ڕادەیەكی زۆر و بەرز ئەم وێنە ناڕوونەی كاڵ كردووەتەوە بۆ دیاریكردن و دڵنیابوون لە رۆژەكە، بەڵام لە ناوەڕۆكدا چونكە بابەتەكە ململانێی سیاسی و جیۆپۆڵەتیك و هەژموون و حكومڕانی تێكەوتووە، ئاڵۆز و فرە رەهەند بووە.
سوننەكانی عێراق بەپێی دۆخی جیۆپۆڵەتیكی و باری ئاینزایی خۆیان لەگەڵ سعودییە جەژن دیاری دەكەن و شیعەیش لەگەڵ ئێران. دیارە هەردوو وڵاتەكە وەك دوو ناوەندی گەورەی ململانێ و حكومڕانی و ركابەری مەزەوی دەردەكەون، ئەمەیش بووە بە فاكتەری سەرەكی بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە و ئاین و مەزەو و تەنانەت جەژن و كردە ئاینیەكانیش. بە تایبەت ئەمڕۆ لە چركەساتێكدا دەژین ململانێ مەزەوییەكە لە گەورەترین ئاست و قوڵبوونەوە و تیژبوونەوەدایە لە ناوچەكەدا.
هەرێمی كوردستان بڕیاری سەربەخۆ و تایبەت بەخۆی هەبوو بۆ جەژن و ئەمەیش تەوەرێكی سەرەكی بنیاتنانی ناسنامەی كوردییە لە عێراقدا.
عێراق ئەگەر لە ڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە یەك یەكەی سیاسی و یاسایی و دبلۆماسی بێت و یەك سیاسەتی دەرەوە و ناسنامەی دەوڵەتی هەبێت، بەڵام لە ڕووی ناوخۆیی و ناوەكییەوە دابەشبوو و فرە هێز و ناوەندە، بەتایبەت لە ڕووی ئاینی و مەزەوی و كولتووری و نەتەوەیی و فەرهەنگییەوە.
ئەم جیاوازبوونە بەلایەنی كەمەوە پێمان دەڵێت زیاتر لە ناسنامەیەك لە عێراقدا هەیە و زیاتر لە سنورێكی كولتووری و كۆمەڵایەتی هەیە و دەبێت دانی پێدا بنرێت و دیاریكردنی رۆژی جەژن زیندووترین نموونەی ئەو جیاوازی و فرە ناسنامەیی و هێزەیە لە عێراقدا.