یەكەم/ پێکهاتەکانی ناوچەکە؛ هەڕەشە یان دەرفەت
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لانکەی سەنان ئاین و ئاینزا و شارستانیەت و ئایدۆلۆجیای جیاوازی مێژوو و کەلەپووری مرۆڤایەتییە. هەرسێ ئاینە ئاسمانییەکە لەو ناوچەیە لەدایک دەبن، سەرەڕای چەندان ئاینی نائاسمانی و مەزەو و بیرکردنەوەی ئاینی جیاواز. ئەم فرەڕەنگیی و جیاوازی ئاینییە، لە مێژووی ناوچەکەدا ململانێ و ناکۆکی بەردەوامی بەدوای خۆیدا هێناوە، هەر لە کوشتوبڕینەوە تا دەگاتە یەکتر سڕینەوە و جەنگ و پێکدادان و رووبەڕووبوونەوەی بەردەوامی یەکتر.
ئەم ململانێیە سەتان ساڵی خایاندووە و بە دەیان قۆناغ و وێستگەی جیاوازدا تێپەڕیوە و شێوە و مانای تازەی وەرگرتووە، تا گەیشتە رۆژگاری ئەمڕۆ و سەدەی 21 کە دەوڵەت گەورەترین و کاریگەرترین یەکەی سیاسی ناو سیستمی نێودەوڵەتییە و پێکهاتە یان کەمینەکانیش بەسەر دەوڵەتی جیاوازی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دابەش كراون، ئەمەیش هێندەی تر ململانێکانی تۆختر و ئاڵۆزتر کردووە، بە تایبەت دوای رووخانی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی کە ئیمپڕاتۆرێکی فرەئاین و ئاینزا و نەتەوە بوو، دواتریش کە پێکهاتەکان بەسەر دەوڵەتی جیا جیای مۆدێرن و هاوچەرخدا دابەش کران، کارەساتی گەورە و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و جەنگ و پێشێلکردنی بنەما و رێساکانی یاسای نێودەوڵەتی بەدوای خۆیدا هێنا.
لە دوای بەهاری عەرەبی و لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا، خولێکی تری توندوتیژی و زەبروزەنگی دژ بە کەمینە یان پێکهاتەکان دەستی پێ کردەوە، بە تایبەت دوای هاتنی داعش بۆ ناوچەکە و هەردوو دەوڵەتی عێراق و سوریا و پێکهاتەکانی وەک مەسیحی، ئێزیدی، کاکەیی، درووز و کورد، وەک پێکهاتەیەکی ئیتنیکی و نەتەوەیی کرانە ئامانج و تاوانی گەورەی نێودەوڵەتییان لە بەرانبەر کرا، لە دوای رووخانی بەشار ئەسەدیشەوە و لەسەر دەستی دەسەڵاتدارانی تازەی سوریا، دووبارە پێکهاتەکان کرانەوە ئامانج.
دووەم/ درووزەکانی سوریا
لە دوای رووخانی رژێمەکەی بەشار ئەسەد، ئەحمەد شەرع وەک کارەکتەرێکی رادیکاڵ و تەحریر شام وەک لایەن و هێزێکی زەبروزەنگاوی، دەسەڵاتیان گرتە دەست، بەپێی ئایدۆلۆجیا و بیروباوەڕ و لێکدانەوە و راڤەی خۆیان، سوریای دوای ئەسەد دادەڕێژنەوە. حکومڕانی و دەسەڵات و یاسادانان و سیاسەت و دبلۆماسی لەسەر بنەمایەکی تاکڕەهەندی دژ بە رەگەزەکانی مافی مرۆڤ و کۆمەڵگەی دیموکراسی و رێزگرتن لە فرەیی و ئازادی و مافی گرووپ و ئەوانی تر.
دیارە ئەو سیاسەت و ستراتیجە هەرزوو لە کوشتنی بە کۆمەڵی عەلەوییەکاندا رەنگی دایەوە، دواتریش پەراوێزخستن و بەشداری پێنەکردنی کورد لە بڕیاردان و حکومڕانی و لە تازەترین هەوڵ و وێنەیشدا، چەوساندنەوەی درووزەکان و بێ بەشکردنیان لە ماف و دروستکردنی هەڕەشە لەسەر ژیان و ئاسایش و بوون و مانەوەیان، بەڵام ئەمجارە دۆخ و هاوکێشە و باری جیۆپۆڵەتیک و هاوسەنگی هێز و هاوکێشە هەرێمییەکان جیاوازن، ئەمەیش راستەوخۆ کاریگەریی لەسەر سیاسەتی ناوخۆی سوریا هەیە. ئیسرائیل وەک ئەکتەرێکی هەرێمی باڵادەست و خاوەن بڕیار، چیتر رێگە نادات درووزەکانی سوریا وا بە ئاسانی ببن بە نێچیری هێزی زۆرینەی باڵادەست و فەرمانڕەوای سوریا.
درووزەکان لە لبنان، ئوردن و سوریا بڵاون و خاوەن بیروباوەڕ و دامەزراوەی ئاینی و سەرکردەی رۆحانی خۆیانن، لە سوریا زیاتر لە باشووری وڵاتەکە هەڵكەوتوون کە دراوسێی ئیسرائیل و لبنانە و ئەم بارە جیۆپۆلەتیکییە وایکردووە هێزە هەرێمییەکان بە ئاسانی لە ڕێگەی کارتی کەمینەکانەوە هاوسەنگی هێز و یارییە جیۆسیاسییەکانی خۆیان پەرە پێ بدەن. بۆیە ئیسرائیل هێرش دەکاتە سەر قووڵایی دەسەڵاتەکەی شەرع و تەنانەت نزیک کۆشکی سەرۆکایەتی، بە مەبەستی پاراستنی درووزەکان، بەڵام هێشتا بابەتەکە لە درووزەکان قووڵترە و هێرشەکە پەیامی تایبەتی تێدایە نەک بۆ سوریا، بەڵکو بۆ سەرجەم وڵاتانی ناوچەکە.
سێیەم/ ئیسرائیل و تورکیا و عێراق
عێراق پێکهاتە و کەمینەی جیاواز لەخۆ دەگرێ، تورکیا دەیەوێت زیاتر و خێراتر بێتە ناو سوریا و مەیدانی ململانێکان. دۆخی ناوخۆیی هەردوو وڵات کاریگەریی لەسەر ململانێ هەرێمییەکان دەبێت. ئیسرائیل هێشتا میلیشیاکانی عێراق بە مەترسی گەورە دادەنێت، ئەگەرچی ئێران ئێستە وەک پێشتر و جاران هەژموونە سیاسی و جیۆپۆڵەتیکی و سەربازییەکەی ئەگەر بۆ ماوەیەکی کاتیش بێت، لە دەست داوە و توانای رووبەڕووبوونەوەی ئەکتەرێکی هەژموونگەرای وەک ئیسرائیلی نییە، بەڵام لە ڕێگەی پڕۆکسی و بریکارەکانییەوە، زۆرجار هەوڵی داوە نووقرچ لە نەیارانی بە تایبەت ئیسڕائیل و ئەمەریکا بگرێ.
پاراستنی درووزەکانی سوریا لەلایەن ئیسڕائیلەوە، دەکرێت پەیامێک بێت بۆ ئاگەدارکردنەوەی دەسەڵاتی عێراقیش بۆ پێشێلنەکردنی مافی پێکهاتەکان و نینۆککردنی میلیشا چەکدارەکانی سەربە ئێران، چونکە ئیسرائیل دەیەوێت بەهەر بیانوویەک بێت، دەستوەردانی بەردەوام لە وڵاتانی ناوچەکەدا بکات و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەپێی ویست و خواست و خەون و پڕۆژەکانی ئەو بنیات بنرێتەوە و سنووری بۆ بکێشرێت.
ئەگەرچی تورکیا هەوڵ دەدات لە سوریا شوێن و پێگەی خۆی قایم بکات، بەڵام ئیسرائیل گوێ بە جووڵەی تورکیا نادات و دەسپێشخەری بۆ فراوانکردنی دەسەڵات و هەژموونەکەی دەکات. بنەمای هێز ئەمڕۆ بە لای ئیسرائیلەوە، پاراستنی بەها دیموکراتییەکان و ناسنامە و پلۆڕاڵیزمە، ئەمەیش دەرگایەکی خێرا و گونجاوە بۆ هاتنەژوورەوەی زیاتر بۆ ناو وڵاتان، بە دیاریکراویش سوریا کە بە دۆخێکی ناسک و هەستیاردا تێدەپەڕێت.