چەواشەكردن ئەو دیاردەیەیە كە لە كۆندا بوونی هەبووە، لە چەواشەكردنی گوتەییدا بەرجەستە بووە، واتا قسە یان گوتەی مەبەستدار یان ئامانجدار، كە مەبەست لێی فریودانی بەرانبەر و ئاراستەكردن بووە بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجەی چەواشەكار بۆ بەدیهێنانی كاری كردووە یان تێكۆشاوە، ئێستە ئەم دیاردەیە پانتایی ژیانی گرتووەتەوە بەشێوەیەك كە وەرگر زۆرجار ناتوانێ جیاوازی بكات لە نێوان ئەوەی كام هەواڵ دروستە و كامە ساختەیە یان مەبەستدارە، ئەم دیاردەیە لە ڕێگەی ئامرازەكانی میدیاوە جەماوەر دەكات بە ئامانج جا چی ئامرازەكانی میدیای كۆن بێت، یان میدیای نوێ كە لەم سەردەمەدا كۆنترۆڵكردنی ئاسان نییە.
بۆ خستنەڕوو و قووڵبوونەوە لەم بابەتە، پێویستە سەرەتا لە چەمك و ێناسەی چەواشەكردنی میدیایی ورد ببینەوە، لەگەڵ خستنەڕووی زەوینە یان كۆنتێكستەكانی چەمكی چەواشەكردنی میدیایی لەڕووی نێودەوڵەتییەوە، پاشان ڕەهەندەكانی چەواشەكردن و ئەو مەرجانەی كە لەمەودایانەوە چەواشەكردن دروست دەبێت. بۆیە گرنگە شێوازەكانی چەواشەكردنی میدیایی ڕژێمی لەناوچوو دژی كورد و ئامانجی چەواشەكردنەكە بناسین و بزانین چۆن بەرەنگاری گوتاری چەواشەكاری میدیایی لەسەر پرسی نەتەوایەتی دەبینەوە.
بۆ خوێندنەوەی زیاتری بابەتەكە دەكرێ سوود لەم سەرچاوانە ببینرێ كە تایبەتە بە چەواشەكردنی میدیایی لەبارەی دۆزی كورد نووسراون:
چنار نامق. ڕای گشتی ئەلیكترۆنی و چەواشەكاردنی میدیایی. زانكۆی سەڵاحەدین – هەولێر. چوارچرا بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە. ٢٠٢١.
چنار نامق. الابادە الجماعیە وأسالیب التچلیل الإعلامی. عمان. دارغیدا‌و للنشر والتوزیع.2019.
چەمكی چەواشەكردنی میدیایی بریتییە لە نمایشی بەشێك لە ڕاستی یان بنیاتنانی هەڵە لەسەر ڕاستییە دیار و جێگیر و متمانە پێكراوەكان، بەمەبەستی بەدیهێنانی ئامانجەكان لە ئەنجامی بوونی ئەو بنیاتە هەڵەیەی لە چەمكەكاندا هەیە، یان تێكەڵاوكردنی دوو چەمك یان زیاتر بەپێی هاوشێوەبوونیان لەیەك واتادا، ئەوەش لە نائامادەیی چەمكی هەر ڕەگەزێك لە ڕەگەزەكانی تێكەڵاوییەكە بەجیا. ئەگەر ئامرازەكانی ڕاگەیاندن توانای بڵاوكردنەوەی زانیاری و ڕاستییەكان هەبێت بەمەبەستی فراوانكردنی ئاسۆی تێڕوانین، بێگومان دەشتوانێ ڕاستییەكان چەواشە بكات.( محمد عبدالقادرحاتم، 1994)
"ڤۆلكۆف" لە پێناسەی چەواشەكردن دەڵێت:
چەواشەكردن كاتێك بەدی دێت كە مامەڵە لەگەڵ هەواڵێكدا دەكات لە پێناو ئامانجی سیاسی، پێش ئەوەی جەماوەر ڕووی وەرچەرخێنێ و چاوەكانی بكەوێتە سەر زانیارییەكان وەریان بگرێت لەبارەی بابەتەكە، واتا لێرەدا مەبەست ئەوەیە كە لە ئەنجامی نەزانین و درك نەكردنە بەشتەكان. باشترین نموونەش بۆ ئەوە بریتییە لەو هەواڵانەی هەڵبەستراون بۆ بردنەوەی جەنگەكان، بەڵام ئەگەر لەو دەست نیشانكردنەوە دەست پێ بكەین كە هەمان شیكەرەوە بۆ مەرجەكانی چەواشەكردن پێشكەشی كردووە، بەجوانی ڕوون دەبێتەوە كە تێپەڕاندن یان ڕواندن و بڵاوكردنەوەی هەواڵێكی هەڵبەستراو و هێنانە دی ئامانجە دیاریكراوەكان، پێویستی بە سێ مەرجی بنەرەتی هەیە:
-بوونی جەماوەری بەكاربەر بۆ هەواڵە هەڵبەستراو و ناتەواوەكان.
- زاڵكردنی مەرامە سیاسییە ویستراوەكان كە كار بۆ هاتنە دیی دەكرێ لە دوای هەواڵەكەوە.
- بەكارهێنانی چەند ئامرازێك بۆ ئاراستەكردنی ڕای گشتی لەبارەی تەنگژەیەك یان وتارێكی دیاریكراو نەك لە جێگەی ئەوانی تر.( محمد نبیل ،2005).
زۆر لە تێبینەران و شیكەرەوەكان، دووپات لەوە دەكەنەوە كە دیاردەی چەواشەكردنی میدیایی بەشێوەیەك بڵاو بووەتەوە، پاڵمان پێوە دەنێت بۆ لێپرسینەوە لە مەرجەكانی چەواشەكردن و توێژینەوە لە هۆكارەكانی گۆڕانی هەندێك لە ئامرازەكانی میدیا، بۆ ئامرازێكی ڕامكراو یان قۆرخكردنی بۆ ڕواندن و بڵاوكردنەوەی هەواڵە دیاریكراوەكان، بەئامانجی شاردنەوەی ڕاستییەكان لە جەماوەری وەرگر لە پەیامی میدیایی و بەتایبەتی لە هەلومەرجی ڕۆژگاری ئێستە، كە خووی گرتووە بە ململانێوە بەهەموو جۆرەكانی و بەو جەنگانەی كە دنیایان لە بۆتەی ڕق و بچڕانی پێوەندیدا نقوم كردووە.
فەزا كۆمەڵایەتییەكانمان لە هەموو شوێنێك گۆڕاوە بۆ تاقیگەكانی ئەزموونكردنی درۆ لەلایەن دەزگاكانی میدیا، بەجۆرێك كە ڕاستییەكانی گۆڕیوە بە وەهمێكی ڕووت كە لە مێشكی وەرگردا دەژیت و دروست بووە بۆ بەرهەمهێنانی چوارچێوە و دەركەوتە كۆمەڵایەتییە مەترسیدارەكان. بەگشتی هەواڵە چەواشەكەرەكان بەمەبەست و ئامانج لە زەوینەیەكی دیاریكراودا دێنە دی، وەك چۆن دەبینین لە سەرەتای جەنگ و ململانێیەكاندا ئەم جۆرە هەواڵانە بڵاو دەكرێنەوە، لە پێناو سەركەوتنی سەربازی یان سیاسی و شكستپێهێنانی دوژمن.
زەوینە یان كۆنتێكستەكانی چەمكی چەواشەكردنی میدیایی لەڕووی نێودەوڵەتییەوە:
سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە وشەی چەواشەكردن بەكارهێنراوە لەلایەن سۆڤییەتییەكان لە سەرەتای بیستەكانی سەدەی ڕابردوو، بە مانای ئەو هەڵە كوشندانەی كە دەوڵەتە سەرمایەدارەكان دەیدەنە پاڵ كۆمارەكانی یەكێتیی سۆڤییەت. نووسەر 'گای دیراندین' پێی وایە كە وشەی چەواشەكردن (desinformation) فڕەنسی وەرگێڕانی وشەی (dezinformatsia)ی ڕووسییە. ئەم وشەیە لە ساڵی ١٩٤٩ هاتووە ناو فەرهەنگی ڕووسی، وشەكەی وا پێناسە كردووە كە بریتییە لە "ئامرازێك بۆ خستنە ناو هەڵە لە ڕێگەی هەواڵی درۆوە". پاشان ئەو وشەیە لە فەرهەنگ نامەی سۆڤییەتیی گەورەدا لە ساڵی ١٩٥٢ دەركەوت بەواتای "بڵاوكردنەوەی زانیاری درۆ لە ڕێگەی ڕۆژنامە و ڕادیۆ" و بێجگە لەمانە بەمەبەستی بەلاڕێبردنی ڕای گشتی. ڕۆژنامە و ڕادیۆی سەرمایەداری بەشێوەیەكی فراوان بۆ بەلاڕێبردنی گەلان و خنكاندنیان لە درۆ و دەلەسە بەكار دێن.( لگفی حیدوری، 2017)
چەمكی (Disinformation ) لە شەستەكانی سەدەی بیستەم گوازرایەوە ناو زمانی ئینگلیزی، بەواتای دزەپێكردنی مەبەستدار بۆ زانیارییە چەواشەكارەكان، پاشان لە ١٩٧٤ بۆ یەكەم جار لە فڕەنسا سەری هەڵدا و لە سەرەتای هەشتاكانی هەمان سەدە چووە ناو فەرهەنگی فڕەنسییەوە كە لە بنەڕەتدا ئاماژە سیاسییەكان لەخۆ دەگرێت. مەبەست لێی بەهەڵەبردنی ڕای گشتی و گێلكردنی یان هێشتنەوەی بەنەزانی لەبارەی كێشە ترسناكەكان.( مجد نبیل محمود عپمان، 2015 )
هەروەها پێناسەی تر دەركەوتن. لە فەرهەنگی سیاسی چاپی١٩٧٨ كە دووپات لەسەر ڕیشەی فڕەنسی وشەی چەواشەكردن دەكاتەوە و بەم شێوەیە پێناسەی دەكات:
چەواشەكردن بریتییە لە هەواڵێكی درۆی ئاراستەكراو، لە ڕێگەی پێشاندان وخستنەڕووی وەك ڕاستی و پێشكەشكردنی بە وەرگر، بەمەبەستی تێوەگلانی ڕای گشتی لە هەڵەدا. چەواشەكردن بەشێوەیەكی فراوان لەلایەن ڕۆژنامەوانیی بورژوازی و ڕادیۆ و تەلەڤزیۆن بەكار دێت، جۆرەكانی تر لە ئامرازەكانی ڕاگەیاندن، وا دادەنرێت باشترین چەكە لە هێرشە دوژمنكارییەكان بۆ سەر سۆشیالیزم و وڵاتانی كۆمۆنیستی.( لگفی حیدوری، 2017 سەرچاوەی پێشتر)
ڤیكتۆر ئاڤانسیاف بەڕێوەبەری ڕۆژنامەی براڤدای سۆڤییەتیی پێی وایە، بیرۆكەی ئازادی ڕۆژنامەگەری پاساوێكە بۆ چەواشەكردن، بۆ پاساوی ئەم بۆچوونەی دەڵێت: ئەزموون و مێژوو فێری كردین كە دروشمی ئازادی ڕۆژنامەگەری دەكرێت بەكار بهێنرێت بۆ ئاراستەكردنی عەقڵ و چەواشەكردنی جەماوەری بەرفراوان و ئیدارەكردنی گەمەیەكی سیاسی ناپاك، جوانكردنی ئەو هێزانەی دوژمنایەتیی سۆشیالیزم و شۆڕشی پێچەوانە دەكەن.
بۆیە ئازادی ڕۆژنامەوانی بەم شێوەیە شتێك نییە بێجگە لە ئازادی بۆ هەڵە كوشندەكان و چەواشەكردن. ئەگەرچی دەقە سۆڤییەتییەكان وای دادەنێن كە چەواشەكردن ئامرازێكی بێگانە و بورژوازییە، بەڵام دەزگاكانی هەواڵگری لە سەرەتاوە بەكاریان هێنا. بەجۆرێك لە مۆسكۆ لە نێوان ساڵانی ١٩١٧ و١٩٢٢نووسینگەی چەواشەكردن لە چەقی دەزگای tcheka لیژنەی نەهێشتنی شۆڕشی پێچەوانە دامەزرا. (غوستاڤ لوبون، 1997)
ڕەهەندەكانی چەواشەكردن:
رێبەری هەواڵگریی ڕووسی دوو ڕەهەندی ستراتیجی و تەكتیكی بۆ چەواشەكردن لێك جیا دەكاتەوە:
- ڕەهەندی ستراتیجی: لە ڕێگەی پاڵپشتی دەوڵەت بۆ جێبەجیكردنی كارەكان لە میانەی بەهەڵەدابردنی دوژمن، لەوەی پێوەستە بە سیاسەتەكانی دەوڵەت و ئەم ستراتیجییە لەلایەن بەرزترین ئاستی باڵا دەستنیشان دەكرێت.
- ڕەهەندی تەكتیكی: لە میانەی چاندنی زانیاریی هەڵە لەناو دەزگاكانی هەواڵگریی دوژمن.
لەبارەی ئەو بابەتە ئەكادیمیای فڕەنسی لە مانگی پێنجی ساڵی١٩٨٠ پشتی بە وشەی چەواشەكردن بەست و لە فەرهەنگەكەدا ئەم پێناسەیەی بۆ دانا: چەواشەكردن پرۆسەیەكی پێوەستە بە بارودۆخ و هەلومەرجەوە، یان پرۆسەیەكی بەردەوامە بە بەكارهێنانی هەموو ئامرازەكان ئامانجیەتی دوژمن بەهەڵەدا بەرێت، هەروەها بریتییە لە پیلانگێڕی و تێكدان لە ڕیزەكانی دوژمن بەئامانجی كزكردنی. چەواشەكردن كارێكی دژمنكارانەیە ئامانجیەتی دوژمن لاواز بكات لە ڕێگەی شێواندنی زانیارییەكان و بەفیڕۆدانی هێزەكانی لەسەر بڕیاردان، لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی بەهێزبوونی دەسەڵاتی چەواشەكەر لە بەرانبەر لاوازكردنی دەسەڵاتی دوژمن بۆ كاردانەوە.(لگفی حیدوری،2017,)
ئەو مەرجانە چین كە لەمەودایانەوە چەواشەكردن دێتە دی؟
سێ مەرجی بنەڕەتی هەیە:
•بوونی جەماوەری بەكاربەر بۆ هەواڵە هەڵبەستراو و ناتەواوەكان.
•زاڵكردنی مەرامە سیاسییە ویستراوەكان كە كار بۆ هاتنە دی دەكرێ لە كۆتایی هەواڵەكەوە.
•چەند ئامرازێك بەكار هێنراون بۆ ئاراستەكردنی ڕای گشی لەبارەی تەنگژەیەك یان وتارێكی دیاریكراو، لە رێگەی دووبارەكردنەوە- هاوشێوەیی – گشتگیریی پەیامەكان.
شێوازەكانی چەواشەكردنی میدیایی ڕژێمی لەناوچوو دژی كورد؟
گۆڕینی چەمكەكان:
- جاش – افوج الدفاع الوگنی.
- ئازادیخواز- جوداخواز.
-وێناكردنی ڕای كەسانێك بە ڕای گشتیی كورد.
-دانەپاڵی تاوانەكان بەسەر ئەوانی تر.
-خۆ بەپاڵەوانكردن و ناوزەدكردنی ئەنفال بە داستان.
-شێواندنی ڕاستتییەكان.
-پەردەپۆشكردن – تعتیم.
-تۆقاندنی كورد.
-بەكەمزانین.
-نوقمكردنی خەڵك بە هەواڵ و زانیاری، بەو مەبەستەی ئاراستە كراون.
- بڵاوكردنەوەی هەواڵەكان بە بەردەوامی و بەلێشاو، لەبارەی پرسێكی گرنگ، لە ڕێگەی دووبارەكردنەوەی بانگەشە وپڕوپاگەندە.
-فشارخستنە سەر جەماوەر و هەست و سۆزیان بەشێوەیەكی نەپچڕاو و بەدەوام، هەتا ئەگەر وەرگر گومان بكات لە هەواڵێك یان دوو هەواڵ، ئەوا ناتوانێت لە بەر لێشاوی هەواڵ و زانیارییەكان خۆی ڕابگرێت.
-میدیای نوێ بە ئاسانترین شێوە دەتوانێ لە ڕێگەی هاشتاگ و هەڵمەتی ئەلیكترۆنی و راپرسی ئەلیكترۆنییەوە جەماوەر چەواشە بكات.
-نكۆڵی و دانەپاڵی كیمیابارانی هەڵەبجە بە پاڵ ئێران بەمەبەستی قەرەبوو نەكردنەوەی زیان بەركەتووان.
-پەردەپۆشكردنی زانیارییەكان شاردنەوەی گۆڕە بە كۆماڵەكان لە رووماڵی میدیایی هەرێمی كوردستان و میدیای نێودەوڵەتیدا.
ئامانج چییە لە چەواشەكردنی میدیایی
هێربرت شیلەر لە كتێبی "المتلاعبون بالعقول" كۆمەڵێ ئامانج بۆ چەواشەكردنی میدیایی دەخاتەروو:
•نەرێنیبوون: نەرێنیبوونی تاكەكەسی، دەگۆڕێت بۆ نەرێنیبوونی بە كۆمەڵ، ئەمەش وا دەكات كۆنترۆڵكردنی عەقڵەكان ئاسانتر بێت لە سەركردایەتیكردنی گرووپە ئەرێنییەكان، چونكە دەتوانێ ڕای گشتی كۆنترۆڵ بكات.
•ئاراستەكردنی كولتووری: سەپاندنی تاك كولتووری دەكرێ بە چەواشەكردنی میدیایی بنێرێت.
•گۆڕینی رۆشنبیری: پێگیریی میدیا لەسەر جۆرێك ڕۆشنبیری و بەزۆر خزاندنییە ناو مێشكی وەرگر و وەلانانی رۆشنبیرییەكانی تر و گۆڕینی چەمكە كولتووری و میدیایی و ئاینی و كۆمەڵایەتییەكان.
•چەسپاندنی بەها خوازراوەكان: میدیا و دەسەڵاتیش خزمەتی ناوەندە زەبەلاحەكانی ئابووری و وەبەرهێنان دەكەن، واتە بڕیارە سیاسییەكان لە خزمەتی هێزی سەرمایەداری زەبەلاحدان، بەواتایەكی تر ڕاگەیاندن دژی كۆمپانیا زەبەلاحەكانی ئابووری و وەبەرهێنان نابێتەوە ئەگەر لە خزمەتی بەرژەوەندی گشتیشدا نەبن.
•شاردنەوەی ڕاستییەكان: چەواشەكردنی میدیایی هەموو شێوازێك بەكار دەهێنێت كە پشتیوانی ئامانجەكانی بكات، هەموو ئەمانە ڕتووش دەكات و نمایشیان دەكات تا زیاتر بدرەوشێنەوە.
•پاساوهێنانەوە بۆ بارودۆخ: پاساوهێنانەوە بۆ بابەتێك یان دۆخێك كە وا پێشان دەدرێت لەم بارودۆخەدا زۆرترین هەوڵ درا تا ئەمە بەرهەم هاتووە و كەس ناتوانێت لە گرنگی دەسكەوتەكە كەم بكاتەوە.
چۆن بەرەنگاری گوتاری چەواشەكاری ببینەوە؟
•دروستكردنی میدیای نەتەوەیی .
•پابەندبوونی ڕۆژنامەنووسان و خاوەن دەزگاكان بە یەكڕیزی و هاوشێوەیی پەیامە نەتەوەییەكان.
•پێویستە بەكاربەر هۆشیارانە كارلێك بكات لەگەڵ بابەتە بڵاوكراوەكان.
•پەروەردەی میدیایی و نەهێشتنی نەخوێندەواریی میدیایی.
•بنبڕكردنی هەڵە.
•گەڕان بەدوای سەرچاوەی متمانەپێكراو.
•تێڕوانینی رەخنەگرانە و گومانكردن.
•جیاكردنەوە لە نێوان هەواڵ و ڕا.
•بڵاوكردنەوەی ڕاستییەكان .
•یاسای بەرەنگاربوونەوە.
•بەرەنگاربوونەی دیجیتاڵی.
كاریگەریی گوتاری چەواشەكاریی میدیایی لەسەر پرسی نەتەوایەتی
1.وێناكردنی كورد وەك هەڕەشەیەكی جوداخوازانە كە گەڤ لە دەوڵەت دەكات.
2.پەراوێزخستنی ناسنامەی كورد.
3.هاندان لە كاتی جەنگ و ناساندنی پێشمەرگە بە "میلیشیا " .
4.بە جنۆكەناساندنی كورد.
5.پەراوێزخستن لە كاتی هەڵبژاردنەكان.
6.برەودان بە دووبەرەكی و گومان.
7.بڵاوكردنەوەی گوتاری ڕق و كینە .
8.نەهێشتنی هەلی گفتوگۆ و نزیكبوونەوە.
9.شێواندنی داوا ڕەواكانی كورد.
10.دروستكردنی كاریگەری لەسەر نەوەی داهاتوو.
11.یاریكردن بە سۆز و ئینتیمای جەماوەر و ئاراستەكردنی بەرەو ئامانجی سیاسی وئایدۆلۆجیی دیاریكراو.
12.شێواندنی سومبولە نەتەوەیی و مێژووییەكان.
13.نەهێشتنی متمانە بە دەزگاكان.