یەكەم/ مووچە و ئامرازی سیاسی
مووچە ئەگەرچی رووخسارێکی ئابووری و دارایی هەیە و بە شێوەیەکی سادە مافێکە لە بەرانبەر ئەرکێکدا دەوڵەت یان دامەزراوەیەکی تایبەت، دابینی دەكات. ئەم پێناسە سادەترین نموونەی تێگەیشتنە لە پرسی مووچە لە دنیای نوێ و سیستمی ئابوورییدا. دەوڵەت وەک دامەزراوەیەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری، بۆ ئەوەی کارەکانی بەڕێوە ببات، دەبێت ئامێرێکی بیرۆکراتی هەبێت و کۆمەڵگە و دەوڵەت نەوەستن و کارەکان بەردەوام بن. ئەم سەرەتایە دەرگامان بۆ دەکاتەوە بۆ ئەوەی لە فەلسەفە و چەمکی مووچە و مووچەخۆر تێبگەین.
عێراق دەوڵەتێکی فیدڕاڵییە و لە ناوەند و هەرێم پێکدێت، بەپێی دەستوور سەرجەم فەرمانبەرانی دەبێت سوودمەند بن لە مووچە، وەک مافێکی سەرەتایی، لە بەرانبەر کارێک یان ئەرکێک كە جێبەجێی دەكەن. بەڵام لە عێراق شتێکی تر ڕوو دەدات و لە دەرەوەی ئەم پێودانگە و فەلسەفەی ئابووری و دەوڵەتدارییە. لە دوای 2014ـەوە، مووچە لە پرسێکی ئابووری و یاساییەوە بووە بە پرسێکی سیاسی و وەک کەرەستە و ئامرازی سیاسی بەکار دەهێنرێت.
مەبەست لە مووچە وەک پرسێکی بە سیاسیکراو، ئەوەیە کە حکوومەتی بەغدا هەوڵ دەدات بۆ سەپاندنی هێز یان جۆرێک لە سزا و گەمارۆ، مووچە دەکات بە کەرەستەی تۆڵەکردنەوە و ئامرازی سزادانی بە کۆمەڵ، بۆیە هەرچەندە بەردەوام رێککەوتن و لێکتێگەیشتن هەبووە لە نێوان هەردوو حکوومەتی هەرێم و بەغدا، بەڵام لەبەرئەوەی تێگەیشتنی بەغدا بۆ مووچە و مافی فەرمانبەران تێگەیشتن و دیدێکی سیاسییە، بەردەوام کێشەکان نوێ دەبنەوە و مووچە دەبڕن یان ناینێرن و یاریی سیاسی پێ دەکرێت، بە تایبەت ئەوکاتەی بەغدا بیەوێت گەمارۆی هەرێم و پێگە و کیانە سیاسیی و دەستوورییەکەی بدات.
دیارە فاکتەری هەرێمیش لەم پرسەدا رۆڵ دەبینێت و وەک هێزی پاڵنەر دەبینرێت و لە پشتەوە دۆسیەكە بەڕێوە دەبات، ئەمڕۆ مووچە بە لای بەغداوە گرنگترین ئامرازە بۆ دروستکردنی گوشار و بەڕێوەبردنی ململانێکانی، لە کاتێکدا بەپێی دەستوور و بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی، مووچە نابێت بکرێت بە ئامرازی سیاسی و نابێت بە بارمتە بگیرێت.
دووەم/ هەڵبژاردن و مووچە
وادیارە عێراق لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران نزیک دەبێتەوە. واتە خولێکی تازەی نوێکردنەوەی شەرعیەتی دامەزراوەکان دێتە پێشەوە. ئەمە لە مانایەکی زۆر سادەدا، واتە چۆن رەزامەندی خەڵک وەربگریت تا حکومڕانی بکەیت و بگەیت بە دەسەڵات کە لە دنیای سیاسەتدا ئەم هاوکێشەیە ئەلف و بێی بەڕێوەبردن و حکومڕانییە.
عێراق لە دوای بەعسەوە چەندان خولی هەڵبژاردنی بەڕێوە بردووە، بەڵام پرسیارە گرنگ و جەوهەرییەکە ئەوەیە، تا چەند هەڵبژاردنەکان پاک و بێگەرد بوون؟ دیارە ئەمە کێشەی سەرەکی دەستەبژێری سیاسی عێراقی و هێزە سیاسییەکانە. ئەوەی ئاشکرا و روونە، کڕینی دەنگی پێشوەختە و ململانێی ناڕێکخراوی هێزە سیاسییەکانە بۆ ئەوەی ئاسان هەڵبژاردن ببەنەوە و بگەنە دەسەڵات و شەرعیەتێکی ساختە لە دەنگدەر و خەڵک وەربگرن.
پرسی پێوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و بەغدا و لە ناویشیدا مووچە و داهات، یەکێکە لەو پرسانەی هێزە سیاسییە عێراقییەکان لە پێش هەڵبژاردندا بەردەوام وەک کەرەستە و ئامراز بەکاری دێنن و رێسای یارییەکانی خۆیانی لەسەر بنیات دەنێن و دادەڕێژن. پێش هەڵبژاردن، هەموو لایەنەکانی ناو پڕۆسەی سیاسی عێراق، بەدوای پرس و کارتێکەوەن بۆ هەڵخەڵەتاندنی شەقامی عێراقی و کۆکردنەوەی دەنگ و خۆنواندن و دوای هەڵبژاردنیش دەست دەکەنەوە بە دروستکردنی هاوپەیمانی لەگەڵ لایەنە کوردییەکان و پێکهێنانی حکوومەت و شەرعیەتدان بە دامەزراوەکان و گەڕانەوە بۆ دابەشکردنەوەی کێک و داهاتەکان.
سێیەم/ یەک وڵات و دوو سیستم
ئەگەر بە وردی لە ململانێکانی ناو دەوڵەتی عێراق بکۆڵنەوە، لە ئەکتەر و هێزە سیاسی و پرسە سیاسییەکانی بڕوانن، بۆمان دەردەکەوێت، عێراق لە سیما و رووخساردا وەک یەک وڵات دەردەکەوێت لە ڕووی سنور و پاسپۆرت و دراو و سیما سەرەکییەکانی دەوڵەتەوە، بەڵام لە ناوەڕۆکدا هەرگیز یەک یەکەی سیاسی و دبلۆماسی نییە.
بە سیاسیکردنی مووچە باشترین نموونەی نەبوونی یەک سیستم و یەکپارچەیی و یەک سیاسەتی داراییە، بە تایبەت کاتێک لە هیچ وڵاتێکی یەکگرتوو و سەروەردا نییە ململانێ لەسەر داهات و دارایی و خاکدا هەبێت و مووچەی فەرمانبەری دەوڵەت بە سیاسی بکرێت و بخرێتە ناو گەمەی سیاسی دەوڵەت و حکوومەتی ناوەند و دەستەبژێری سیاسییەوە.
ئەم ئاماژانە گوزارشتن لە دۆخێک کە نە وڵات و دەزگا فیدڕاڵییەکان نیشتمانین و مامەڵەی دەوڵەتیی دەکەن، نە هیچ سیستمێکی لەخۆگر و دادپەروەر هەیە بەبێ گەڕانەوە بۆ جیاوازی ئیتنیکی و جیۆگرافی، بە یەکچاو و یەک سیاسەت مامەڵە لەگەڵ فەرمانبەرانیدا بکات و وەک یەک مافەکانیان دابین بکات. ئەمڕۆ دەوڵەتی عێراق مووچەی بەشێکی زۆری فەرمانبەرانی بەر لە جەژن داوە، بەڵام بەشێکی تری بێ بەش کردووە و بە بیانووی تر سزای داون و پەراوێزی خستوون.
لەلایەکی ترەوە، ئەم جیاکاری و نایەکسانی و نادادپەروەرییە، گوزارشتێکی قووڵە لە بوونی دوو سیستم و کیان و ئەکتەری سەرەکی لە چوارچێوەی عێراقدا، بەڵام دەستەبژێری سیاسی عێراق نایەوێت ددان بەو جیاوازییەدا بنێت و مامەڵەی لەگەڵدا بکات و پەنا بۆ سزادانی فەرمانبەرانی دەبات.
بە شێوەیەکی گشتی، ئەوەی ڕوو دەدات و دەبینرێ، هەوڵێکی بەردەوامیی حکوومەتی عێراقە بۆ سزادانی نەتەوەیەك و ملیۆنان مرۆڤ و بە سیاسسیکردنی پرسی داهات و مووچە و فەرمانبەران، بە بیانووی جۆراوجۆر، بە تایبەت بەر لە هەڵبژاردن و چوونە ناو ململانێکانەوە.