یەكەم/ کێ دروستکەری هەڕەشەکانە؟
هەڕەشەی سەر هەر دەوڵەتێک لە دوو ژینگەی سەرەکییەوە سەرچاوە دەگرن، یەکیان ژینگەی ناوەوەیە، ئەویتریان ژینگەی دەرەوەی وڵاتەکەیە. با لە ژینگەی ناوەوەی دەوڵەت دەست پێ بکەین و بزانین مەبەست لە ژینگەی ناوەوە چییە و هەڕەشەکان چۆن دروست دەبن و دێنە کایەوە؟.
ژینگەی ناوەوە واتە سنوری ناوخۆی وڵاتەکە و سەرجەم ئەو پێکهاتە و گرووپە کۆمەڵایەتییانەی لەناویدا دەژین و لە ڕێگەی سیستمێکی سیاسی و ئایدلۆجیاییەکی سیاسیی دیاریکراوەوە رێکخراون و بەڕێوە دەبرێن. بە شێوەیەکی گشتی، ژینگەی ناوەوە دوو رەهەندی هەیە، رەهەندی جیۆگرافی و رەهەندی سیاسی کە دواجار کارلێکی هەردوو رەهەندەکە دینامیکیەتی سیاسی هەمیشەیی دروست و بەرجەستە دەکەن.
نەبوونی پایەکانی حکومڕانی باش، دیموکراسی، ئاڵوگۆڕی ئاشتییانەی دەسەڵات، لێک جیانەکردنەوەی دەسەڵاتەکان، فرەیی سیاسی و ئازادییە مەدەنی و سیاسییەکان و لە سەرووی هەموویشیانەوە هێزی میلیشیا، هەڕەشەی گەورەی ناوەکین بۆ سەر کیانی دەوڵەت و پایە و دامەزراوەکانی، بە تایبەت ئەگەر هەوڵ بدرێت هێزی میلیشیا بە یاسایی بکرێت و بەرگی یاسایی بە بەردا بکرێت، وەک ئەوەی ئێستە دەبینرێت لە پەرلەمانی عێراقدا.
هەڕەشەی دەرەکی سەرجەم ئەو هەڕەشە و مەترسییانە دەگرێتەوە کە وڵاتانی تر یان ئەکتەرەکانی تر دەیانەوێت ئەنجامی بدەن لە بەرانبەر وڵاتێک یان ئەکتەرێکی تردا. ئەو هەڕەشانە مەرج نییە بە تەنیا سەربازیی بن، دەکرێت هەڕەشەکان ناسەربازی بن و لە ڕێگەی جۆراوجۆر و میکانیزمی جیاوازەوە بن. بۆ نموونە، پرسی ئاو، ئاسایشی خۆراک، پرسی کۆچی گەنجان و بەرزی رێژەی جیابوونەوەی هاوسەران و تێکچوونی هاوسەنگی کۆمەڵایەتی و نەبوونی هێزێکی سەربازی فەرمی و یاسایی و ... ئەمانە هەڕەشەن بۆ سەر دەوڵەت و کیان و ناسنامەکەی، بەڵام کێ ئەو هەڕەشانە دروست دەکات؟ بێگومان بۆ دۆسیەی عێراق، بکەرەکان لە هەردوو ژینگەوە دێن، ناوخۆیی و دەرەکی.
دووەم/ یاسای حەشدی شەعبی و هەڕەشەکان
دەمێکە پڕۆژەیاسای حەشدی شەعبی مشتومڕی زۆری لە ناوخۆ و دەرەوەی عێراق دروست کردووە. لە ڕووی سیاسییەوە، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بە تایبەتیش ئەمەریکا دژ بەو پڕۆژەیاسایەیە و لە ماوەی رابردوویشدا زۆر بە توندی هۆشداری داوە و بەرپرسانی عێراقی لە ئاستی باڵاوە ئاگەدار کردووەتەوە کە نابێت ئەو پڕۆژەیاسایە لە پەرلەمانی عێراقدا تێپەڕێنرێت و ببێت بە یاسا، بە پاساوی ئەوەی ئەو پڕۆژە یاسایە ددان دەنێت بە حەشدی شەعبی وەک کیانێکی فەرمی و جۆرێک لە رەوایی پێ دەبەخشێت، لە کاتێکدا ئەمەریکا پێی وایە حەشدی شەعبی لە دەرەوەی عێراق ئاڕاستە دەکرێت و لە خزمەت هێزێکی هەرێمی ناوچەکەدایە.
لە بەرانبەردا بەشێک لە هێزە عێراقییەکان بە تایبەت ئەوانەی لە کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە نزیکن، هێشتا رژدن لەسەر پڕۆژەیاساکە و دەیانەوێت بە هەر نرخێک بێت، تێیپەڕێنن. دیارە ئەم پرسە لە بنەڕەتدا هەڕەشەیەکی گەورە و مەترسیدارە بۆ سەر دەوڵەت و ئاسایش و کیانەکەی، چونکە لە ئەگەری تێپەڕاندنی پڕۆژەیاساکە، ئەمەریکا پەنا بۆ سزای ئابووری و دبلۆماسی دەبات و لە باشترین حاڵەتیشدا سزا ئابوورییەکان دەبنە هۆی دابەزینی بەهای دیناری عێراقی و هەڵاوسان و بەرزبوونەوەی نرخ و داڕمانی ئابووری، بێگومان ئەمەیش ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و تەنانەت سەربازیش بەدوای خۆیدا دێنێت، چونکە عێراق وڵاتێک نییە سیستمە ئابوورییەکەی لەسەر بنەمای ئابوورییەکی گەشەسەندوو و زانستییانە بنیات نرابێت.
ئابووری عێراق بەرخۆرە و پشت بە فرۆشتنی نەوت دەەبەستێت و لە کاتی هەر سزایەکی ئابووریدا، بە ئاسانی دەکەوێت و هەڕەشە بۆ سەر ئاسایش و دەوڵەت دروست دەبێت.
سێیەم/ پرسی ئاوارەکان
یەکێک لە پرسەکانی تری ئەمڕۆی گۆڕەپانی عێراق، پرسی ئاوارەکانە، بە تایبەت ئەوانەی لە پارێزگای مووسڵ و دەشتی بوونە بەهۆی جەنگی داعش و ململانێ چەکدارییەکان و رووداوە نەخوازراوەکان نەینەوا ئاوارە. بێگومان لە دوای هاتنی داعش بۆ عێراق و داگیرکردنی مووسڵ، سەتان هەزار پیر و گەنج و منداڵ و ئافرەت ئاوارە بوون و کەوتنە شارەکانی ترەوە، بە تایبەت هەرێمی کوردستان، ئەمەیش جۆرێک لە هەڕەشەی بۆ سەر ئاسایش و دەوڵەت دروست کرد و ئاوارەکان لە مافە سەرەتاییەکانیان بێبەش بوون و بێ دەرەتان مانەوە کە لە بنەڕەتدا ئەرکی دەوڵەتی عێراق بوو وەڵامدەرەوەی داواکانیان بووایە و پێداویستییە سەرەکی و بنەڕەتییەکانیانی بۆیان دابین بکردایە.
دوای ساڵانێکی زۆری مانەوەی ئاوارەکان لە کەمپەکان، حکوومەتی عێراق هەوڵی بە زۆر ناردنەوەیان دەدات بۆ شوێنی خۆیان لە کاتێکدا زۆربەی ئاوارەکان نایانەوێت بگەڕێنەوە بەهۆی نەبوونی ئاسایش، ئارامی، خزمەتگوزاری و بژێوی ژیان و نەبوونی ئاوەدانکردنەوەی شوێنەکانیان، ئەمەیش جارێکی تر هەڕەشە و گرفتی ئاسایش و دڵنیایی و تەنانەت پرسی لاوازی متمانەی نێوان هاووڵاتی عێراق و دەوڵەت دێنێتە پێشەوە.
لە سەرێکی ترەوە، ململانێی مەزەوی و گۆڕانی هاوسەنگی هێز لە ناوچە سونییەکاندا، جارێکی تر بەربەست و رێگری و هەڕەشەیەکی ترە لە بەردەم ئاسایش و دڵنیایی و بەیەکەوەبوون لە عێراقدا، بە تایبەتیش ئەو ناوچانەی بەردەوام جەنگ و ململانێ و رووبەڕووبوونەوە و پێکدادانی سەربازی تێدا بووە و مەیدانی سەرەکی و ژمارە یەکی هێزە چەکدارەکان بووە.
پرسی ئاوارەکان بەشێکی تری پێوەستە بە ناسنامە و پاراستنی ناسنامەوە، دیارە بەشێکی ئاوارەکان هەست دەکەن بە زۆر ناردنەوەیان و داخستنی کەمپەکانیان لە داهاتوودا، دەبێتە هۆی لەدەستدانی ئەو ناسنامەیەی کە پێشوەختە بەهۆیەوە ئاوارەبوونە و لە خاک و زێدیان دوورکەوتوونەتەوە.