قەیرانی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان و بەشە بودجەی هەرێمەكە، ئێستە لە یانزەیەمین ساڵیدایە، بابەتەكە لە كێشەیەكی دارایی كاتییەوە بۆ قەیرانێكی پێكهاتەیی بە ڕەهەندی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە پەرەی سەند، بەو پێیەی لە سەرەتای ساڵی 2014 لە ئەنجامی ئاڵۆزییە سیاسییەكان و گۆڕینی دیدی حوكمڕانانی عێراق لە فیدراڵییەوە بەرەو ناوەندگەرایی، خوستێكی شاراوەی بەغدای لەناو ناكۆكیی داراییدا خۆی نواند و لە مانگی شوباتی ئەو ساڵەدا لەناكاو بودجەی كوردستانیان بڕی و ئێستە كە كۆتایی 2025ـە، بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە.
لە ماوەی 11 ساڵدا ئەم قەیرانە ڕاستەوخۆ كاریگەریی لەسەر ژیانی سەتان هەزار مووچەخۆر هەبووە، هاوكات كاریگەریی لەسەر ئابووری ناوخۆیی و متمانەی خەڵك و سەقامگیری كۆمەڵایەتی هەبووە، بۆیە داواكارییەكان بۆ چارەسەر، بەرەو هەڵكشان دەچن، بەڵام دۆخەكە لە شێوەی كاتكوشتندا لە ئاستی عێراقدا ماوەتەوە بەردەوامیی بەو ستەمە دەدات. سەیر لەوەدایە عیراق ئێستە لە خراپترین دۆخی خۆیدایە، كەچی دژی مافەكانی خەڵكی كوردستان سڵ لە هیچ ناكاتەوە، لە كاتێكدا بەگوێرەی لۆجیك، دەبوو ئێستە باوەش بۆ هەرێمەكەی بكاتەوە و سەرجەم كێشەكان چارەسەر بكات، لە ڕێگەیەوە پتەوی پێكهاتەی ناوخۆیی وڵاتەكە پێشان بدات.
ململانێكانی حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی بەغدا، بە پلەی یەكەم سیاسییە، بەڵام ڕەهەندی یاسایی و داراییشی هەیە، چۆن؟
یەكەم: ڕەهەندی سیاسی گرنگترینیانە.
حكوومەتی فیدراڵی هەموو مانگێك و بەشێوەی بەردەوام، مووچە وەك هێڵی كاریگەر و كارتی گوشار لە دژی خەڵكی كوردستان بەكار دێنێت، بۆ ئەوەی ناچاری بكات پابەند بێت بە هەندێك سیاسەتەوە كە ڕەنگە هەرێم ئەو خواستەی نەبێت، یان بۆ دەركردنی هەندێك یاسا كە دژی كوردستانە لە ڕووی ستراتیجییەوە و كورد نایەوێ لە پەرلەمان پەسند بكرێ. بەڵام دووبەرەكی لە نێوان حزبە كوردستانییەكان خۆیاندا، بووەتە هۆی نەبوونی هەڵوێستێكی یەكگرتوو لە ئاستی كوردستاندا بەرانبەر بەغدا، ئەمەیش دەبێتە هۆی لاوازبوونی پێگەی هەرێم و كاریگەربوونی كارتەكانی دەسەڵاتدارانی عێراق.
شنێك كە لەم نێوانەدا هەرێمی كوردستانی بە بەهێزی هێشتووەتەوە و نایەڵێ پیلانەكانی بەغدا سەر بگرێت، سەرەڕای ناتەبایی حزبەكان، خۆڕاگری دانیشتوانی كوردستانە كە گرنگترین بەشی بەهێزیی هەرێمەكەیە، ئەمە ڕەنگە بۆ ئەو تێگەیشتنە بگەڕێتەوە كە بەردەوامیی قەیرانەكە لای خەڵك ئەو دیدەی زاڵ كرد كە حكوومەتی عێراق دەیەوێ هەنگاو هەنگاو هەرێمەكە دەستەمۆ و بێ دەسەڵات بكات، بۆیە هەرچەندە دۆخی گشتیی سەخت بووە، بەڵام خەڵك ئەم دۆخە خراپەی پێ باشترە لە دۆخێكی سەپێنراو كە بەغدا زاڵ بكات بەسەر كوردستاندا، ئەمەیش بەڵگەی ئەوەیە جۆری بیركردنەوە و ژیانی خەڵك لە كوردستان چووەتە ئاستێكی بەرزتر بەراورد بە ناوچەكانی تری عێراق.
ئەم خۆڕاگرییە و مانەوە لە پشتی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، دەسكەوتێكی بەهادارە، لە بەرانبەریشدا حكوومەت لەگەڵ ئەوەی ناتوانێ مووچە بدات لە داهاتی ناوخۆ، بەڵام بە پرۆژەبارانی هەموو ناوچە و ڕێگەوبانەكان، هانی ئەم حەماسەی خەڵكی داوە و لە ئامانجێكدا یەكیان گرتووەتەوە كە "پاراستنی كوردستانە"، بۆیە حەقی خۆیەتی هەركەی هەلی دارایی ڕەخسا، حكوومەت باشترین خزمەتی مووچەخۆرانی بكات، چونكە خاوەنی باشترین میلەتە كە چیتر نایانەوێ لەژێر ستەمی داگیركەردا بژین و ئەوەیشیان بە كردەوە سەلماندووە، ئاخر تەنیا كورد دەتوانێ 11 ساڵ خۆڕاگر بێت.
دووەم: ڕەهەندی یاسایی
لە دەستووری ساڵی 2005دا ئەوە ڕوونە كە یاساداڕێژەران دیزاینی وڵاتێكی فیدراڵییان كردووە، بۆیە مافی باش بە هەرێمی كوردستان دراوە و ئەوەیش بۆ هەرێمەكانی تر مسۆگەر كراوە كە هێشتا ڕێگە نەدراوە دروست بن، هەرچەند زۆرجار ئەم خواستە لە بەسڕە و ئەنبارەوە خۆی بەیان كردووە، ئەمە ناوەڕۆكی سەرجەم كێشەكانی عێراقیشە لە ڕاستیدا، چونكە دەسەڵاتدارانی شیعە خۆیان لەو نیازانەی پشت نووسینەوەی دەستوور دەشارنەوە و بە چڕی كار بۆ ئەوە دەكەن دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستانیش بە تەواوی گۆشەگیر بكەن و وڵاتێكی ناوەندگەرا دروست بكەن كە كوردستان و شیعە خۆیشی قوربانییەكی گەورەی ئەو جۆرە سیستمەن.
وەك لە ساڵانی ڕابردوودا بینیمان، دادگای فیدراڵی بڕیاری پووچەڵكردنەوەی زۆر یاسا و دەزگای لە كوردستان دەركرد، حكوومەتی عێراق لە دادگای ناوبژیوانی بازرگانیی نێودەوڵەتی، مافی هەناردەكردنی نەوتی لە كوردستان سەندەوە. ئەمانە بەشێكن لە هەڵمەتێك كە هەریەك لە دەسەڵاتەكانی عێراق لە لای خۆیەوە ڕۆڵ دەبینن بۆ بێ دەسەڵاتكردنی كوردستان، بۆیە هەركات ڕێككەوتن و چارەسەرێكیش لە دۆسیەی مووچە و بودجەدا ڕوو دەدات، هەر دوو مانگ دواتر حكوومەتی عێراق بیانوویەكی بۆ دەدۆزێتەوە و خۆی لێ دەدزێتەوە، چونكە پێی وایە كارتی مووچە، بەهێزترین كارتە بەدەستییەوە و نایەوێ پووچەڵی بكاتەوە.
بەڵام بە گشتی ئەم خواستەی دەسەڵاتدارانی شیعە دژی خۆیشیانە و وڵاتەكە هەلا هەلا دەكەن و هەرگیز نابێت بە دەوڵەتێكی وا كە هەموو هاووڵاتییانی هەست بكەن یەكسانن و هاوبەشن لە مافەكاندا، ئەمەیش لە درێژماوەدا عێراق نابووت دەكات و هەر ئێستەیش ئاماژەكانی دەركەوتوون و لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا وڵاتێكی پەراوێزخراوە، لە كاتێكدا ئەگەر شۆڤێنیەت و بیركردنەوەی خێڵەكییانە نەبوایە، دەبوو دەسەڵاتدارانی شیعە مافی زیاتر بە كورد و سوننە بدەن، بۆ ئەوەی ئەمانیش بە گڕوتینەوە دەست بە پاراستنی وڵاتەكەوە بگرن، بەڵام وا دیارە كەس لەم عێراق ئەزموون لە مێژوو و هەڵەكانی ڕابردوو وەرناگرێ.
سێیەم: ڕەهەندی دارایی و ئابووری
پشتبەستنی هەرێم بە بودجەی فیدراڵی بۆ دابینكردنی مووچە و خزمەتگوزارییەكان، دۆخێكی ناخۆش و ماندووكەری دروست كردووە، بەڵام خۆ ئەمە تا سەر هەروا نابێت و بەو ڕێوشوێنانەی گیراونەتە بەر و بە یەكخستنەوەی سەرجەم داهاتەكان و دانانی لە خەزێنەی حكوومەت، هەرێمی كوردستان دەتوانێ لە داهاتوودا خۆی بژێنێت و ئەو كارتە پووچەڵ بكاتەوە، لێرەیشدا تەنیا عێراق وەك دەوڵەت زیانی پێ دەگات، چونكە ئەو دابڕانەی لای نەوەی نوێی كوردستان نوێ كردەوە كە رژێمەكانی پێشوو لە نێوان كورد و دەسەڵاتی بەغدادا دروستیان كردبوو.
بە گشتیی پێم وایە هێشتا درەنگ نییە بۆ حكوومەتی عێراق و لە ڕاستیدا ئەقڵیەتی حوكمڕانی شیعە كە لە پشتەوە حكوومەت دەڕانن، بۆ مانەوەی خۆیان و بەهێزكردنی وڵاتەكەیان، بە گەرمی بەدەم خواستەكانی كوردستانەوە بچن و كێشەكان چارەسەر بكەن، نەك بۆ كاتكوشتن، بەڵكو بە باوەڕەوە ئەوە بكەن، بەپێچەوانەوە عێراق هیچ دوژمنێكی دەرەكی ناوێت و هەر ئەو جۆرەی ئەم 20 ساڵە حوكمی دەكەن، خۆی دەڕووخێ.