لە مێژووی خەبات و تێكۆشانی گەلی كورددا، لەپێناو وەدەستهێنانی مافە ڕەواكانی، گەلێك شۆڕش و ڕاپەڕین و بزووتنەوەی چەكداری و شۆڕشگێڕیی بەرپا كراون، بەڵام هیچ كامێكیان وەك شۆڕشی مەزنی ئەیلوول جەماوەری نەبوون. شۆڕشی ئەیلوول بزووتنەوەیەكی چەكدارییانەی خێڵەكی نەبوو، وەك ئەوەی كەسانێكی قین لە دڵ لە ڕقی بارزانیی نەمر و پارتی وێنای دەكەن، بەڵكو بە هەموو پێوەرێك شۆڕشێكی نەتەوەیی و سەرانسەری و هەڵگری ڕەهەندێكی سیاسیی قووڵیش بوو كە ئامانج لێی وەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كورد بوو، تا ئاستێكی زۆریش توانی ئەو مافانە لە ڕێگەی ڕێككەوتننامەی ئادارەوە دەستەبەر بكات.
شۆڕشی ئەیلوول، شۆڕشێك بوو گوزارشتی لە خەون و ویستی تاك بە تاكی گەلی كورد دەكرد كە خەونیان بە ئازادی و سەربەخۆیی كوردستانەوە، لەژێر سایە و چەتری بارزانیی نەمردا دەبینی، لەو ڕوانگەیەوە بە درێژایی ماوەی شۆڕشەكە، جگە لە پارتی، هیچ هێزێكی تری سیاسی و كوردستانی دروست نەبوو، لە كاتێكدا تەنیا لە ماوەی دوای نسكۆی شۆِرشی ئەیلوول، دەیان پارت و ڕێكخراوی سیاسی سەریان هەڵدا و لە ڕووی جەماوەری و یەكگرتووییەوە، بنیاتی كۆمەڵایەتییانەی كۆمەڵگەی كوردی بەسەر ئەو هێزانەدا لە ڕووی سیاسی و هزرییەوە دابەش بوو، بە پێچەوانەی شۆڕشی ئەیلوول كە هەزاران لە بەشدارانی بە ئینتما پارتی نەبوون، بەڵام ئامادە بوون لە ڕیزی ئەو شۆڕشەدا خەبات بكەن و بڕیارەكانی شۆڕش و بارزانیی نەمر جێبەجێ بكەن. ئەمە گوزارشتە لەوەی ئەو شۆڕشە نەتەوەیی و جەماوەری بووە.
بارزانیی نەمر دوای ئەوەی لە سۆڤیەت گەڕایەوە، لەلایەن ڕژێمەكەی قاسمەوە هەموو جۆرە پۆست و دەستكەوتێكی سیاسیی بۆ پێشنیار كرا، بەڵام ئەو كە 14 ساڵی لە ئاوارەیی بەسەر بردبوو، هەرزوو بەو پێیەی پێشتر ئەزموونێكی درێژی لەگەڵ ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق هەبوو، لە نیازی شەڕانگێزانە و شۆڤێنییانەی قاسم گەیشت، بۆیە كە گەڕایەوە بارزان، بە ماوەیەكی كەم، قاسم و ڕژێمەكەی شەڕیان لە دژی گەلی كورد بە بۆمبارانی ناوچەكانی بارزان و بادینان و شوێنەكانی تر بەرپا كرد.
ئیتر شۆڕشی ئەیلوول بووە دیفاكتۆیەكی سیاسی و لەپێناو ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو هزرە شەڕانگێز و شۆڤێنییەی قاسم و ڕژێمەكەی، بەرپا بوو. گەلی كورد لە سۆنگەی بڕوابوونیان بەو بزووتنەوە شۆڕِشگێڕییە و سەركردایەتیی بارزانیی نەمر، پۆل پۆل بە چین و توێژی جیاوازەوە پێوەندییان بە شۆڕشەوە كرد و سەرەنجامیش هەموو چین و توێژە جیاوازەكانی گەلی كوردستان، بەشدارییان تێدا كرد.
شۆڕشی ئەیلوول بەهۆی ئەو مۆركە نەتەوەییەی هەڵیگرتبوو، ئەو بڕوایەی لای هەمووان دروست كرد كە شێلگیرانە بەشداریی تێدا بكەن و گیانی خۆیان لەپێناو نەتەوەكەیان بەخت بكەن، ئەو بڕوایە بە ئێستەیشەوە، ڕەگێكی مێژوویی و نەتەوەیی لە هزری پێشمەرگە و مرۆڤی كورددا بە گشتی، بنیات نا و هەموو ئەوانەی بەشدارییان تێدا كرد، بە ئێستەیشەوە بیركردنەوەی نەتەوەییانەیان هەیە، لەوەی حزبی و ئایدۆلۆجی بن، چونكە وەك ئاماژەمان پێ دا، بە هەزاران لە بەشداران و لایەنگرانی ئەو شۆڕشە، بە بیروباوەڕ پارتی نەبوون، بەڵام لەژێر سایەی ئەو حزبە و ڕابەرایەتیی بارزانیدا، ئامادە بوون تێبكۆشن، دڵنیابوون لەوەی ڕەهەندێكی نەتەوەیی گەورە لەو شۆڕشەدا هەیە و ئامانج لێی ئایدۆلۆجیا و سەرخستنی پارتێكی سیاسی نییە، بە قەد ئەوەی خەباتە بۆ رەتكردنەوەی ستەم.
شۆڕشی ئەیلوول بە تەنیا شۆڕش نەبوو، بەڵكو فۆرمێكی سەركەوتووی دەسەڵات و فەرمانڕەوایی بوو، بە تایبەت لەو ناوچە ئازادكراوانەی بە دەست شۆڕشەوە بوون، ئەگەرچی حكوومەتی عێراق بە دەیان گەمارۆی دەخستە سەر شۆڕش و هیچ دەرفەتێكی لە دەست نەدەدا لەپێناو شەڕی پێشمەرگە و بارزانی، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەو ئاستەنگانەیشدا، سەركردایەتیی شۆڕش بە ڕێبەرایەتیی بارزانی، سەركەوتوو بوو لە ئیدارەدانی ناوچەكانی ژێردەستی پێشمەرگە و دابینكردنی هەموو جۆرە پێداویستییەكی لۆجستی و خزمەتگوزاری و سەربازی، ئەمەیش كاریگەریی لەسەر بەردەوامیی شۆڕشەكە هەبوو تا بتوانێت بۆ ماوەی 11 ساڵ، وەك درێژترین شۆڕش لە مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی گەلی كورددا بەردەوامیی هەبێت.
لە سەردەمی شۆڕشی ئەیلوولدا، زۆر بە دەگمەن لادان و كاری هەڵە دەكرا، هەر هەڵەیەكیش بێ سزا و لێپرسینەوە تێنەدەپەڕی. هەموو ئەوانەی بەشداریی ئەو شۆڕشەیان كردووە، گەواهی ئەوە دەدەن كە فۆرمێكی سەركەوتووی بەڕێوەبردن لەو سەردەمەدا بوونی هەبووە، دادپەروەی و یەكسانی، ڕێزگرتن لە ئادابی گشتی و ئاكار و مۆراڵی كوردانە، داونەریت لە سیما دیارەكانێتی. بێگومان ئەمەیش بۆ لێهاتوویی و بەهێزیی ڕێبەری شۆڕشەكە دەگەڕێتەوە، لە ڕابەرایەتی شۆڕشەكە، ئەو بڕوا و متمانەی لا دروست كردن كە شۆڕش سەركردە و ڕابەرێكی سادە و بەهێزی هەیە، هەمووان وەك یەك ڕێز لە كاریزما و بڕیارەكانی دەگرن و جیاوازی لە نێوان فەرماندە و پێشمەرگە نەدەكرد، ئەستەمە مرۆڤێكی شۆڕشگێڕ، ئەو هەست و بڕوایەی لادروست بێت، بە گیان و بە خوێن، خەبات لە چوارچێوەی شۆڕشێك و بزووتنەوەیەكی شۆڕشگێڕی بكات، ئەگەر نەزانێت دادپەروەریی و ڕەواییەك لەو شۆڕشەدا بۆ خاك و نەتەوە هەیە.
لەم ڕووەوە دەمەوێ نموونەی ڕووداوێكی ئەو سەردەمە بگێڕمەوە. كاك موحسین دزەیی كە یەكێك بووە لە تێكۆشەر و یاوەرانی بارزانی لە شۆڕشی ئەیلوولدا، جارێكیان لە دیمانەیەكیدا كە وا دەزانم ساڵانێك لەمەوبەر هەفتانامەی گوڵان لەگەڵی كردبوو، گەلێك سەربوردە و ڕووداوی شۆڕش باس دەكات. لە بەشێكیدا دەڵێ: "جارێكیان پێشمەرگەیەك، شوێنێكی ڕووتەن و لاتەریكی لە بن بەردێك بۆ خۆی خۆش كردبوو تا تێیدا بحەسێتەوە، لەو دەمەدا ئیدریس بارزانی ڕەحمەتی دەچێتە لای پێشمەرگەكە و پێی دەڵێت با ئەو شوێنە بۆ من بێت. پێشمەرگەكەیش بە تووڕەییەوە دەڵێت، خۆ من سەپانی تۆ نیم، بڕۆ شوێنێك بۆ خۆت چاك بكە. كاك ئیدریس بە نیگەرانییەوە دەچێتە لای بارزانی و باسەكەی بۆ دەگێڕێتەوە و لە چاوەڕوانی ئەوەدایە، بارزانیی نەمر بانگی پێشمەرگەكە بكات و سزای بدات، بەڵام بە پێچەوانەوە بارزانی دەڵێت، ئیدریس هەقی پێشمەرگەكەیە، ئەو شوێنەكەی بۆ خۆی چاك كردووە، بڕۆ تۆش وەك ئەو شوێنێك بۆ خۆت چاك بكە. بەم شێوەیە بارزانی لای پێشمەرگەی گرت و بەرگریی لە كاك ئیدریس نەكرد، بۆیە پێشمەرگەكان سۆز و ڕێز و خۆشەویستییەكی وایان بۆ بارزانیی نەمر هەبوو، هەر بڕیارێكی دەربكردایە، هەمووان بەبێ جیاوازی جێبەجێیان دەكرد، چونكە بەردەوام لەناو پێشمەرگەدا بوو و لەگەڵیان دەژیا و هاوبەشی خەم و شادییەكانیان بوو.
بێگومان ڕاستییەك هەیە دەبێ ددانی پێدا بنێین، ئەویش ئەوەیە سەركەوتوویی شۆڕشی ئەیلوول لە ڕووی نەتەوەیی و بزووتنەوەی شۆڕشگێڕییەوە، بەشێكی گەورە و كاریگەری بۆ كاریزمابوونی بارزانیی نەمر دەگەڕێتەوە، چونكە سەركردەیەك بوو لەناو دڵی پێشمەرگە و جەماوەردا بوو، ڕێزیان لێ دەنا، گوێڕایەڵی بوون، هەستیان بە دادپەروەری و یەكسانی لەژێر سایەی ئەودا دەكرد. بڕوای تەواویان بەوە هەبوو بارزانی مرۆڤێكە وەك سەركردە دەتوانێ شۆڕش بە كەناری ئارام بگەیەنێت و سەركردایەتیی بكات، وەك ئەوەی سەركردایەتیشی كرد.
كاتێك بەشێكی هەرە زۆری مەكتەبی سیاسیی پارتی لە بارزانی جیا بوونەوە، بڕوایان وابوو ئیتر شۆڕش شكست دێنێت، كەچی جگە لە چەند پێشمەرگەیەكی كەم، كەسیتر سەنگەری بارزانیی جێنەهێشت، سەرەنجامیش بارزانی مایەوە و ئەوان گەڕانەوە ناو پارتی. هەڵبەتە ئەوانەی بەشداریی شۆڕشەكە بوون، هێزی پێشمەرگە 100% دڵنیا بوون لەوەی كەسێك لە بارزانیی نەمر لێهاتووتر و بەهێزتر و شیاوتر نییە بۆ سەركردایەتیی شۆڕش، بۆیە جێیان نەهێشت، ئەمە لە كاتێكدا پێشمەرگە ئەوكات بەبێ هەموو جۆرە پاداشتێكی دارایی خەباتیان دەكرد و بە بڕنۆ، بە گژ ڕژێمی بەعسدا دەچوونەوە ە چۆكیشیان پێ دادا.
شۆڕشی ئەیلوول لە پاڵ خەباتی شاخدا، فۆرمێكی سەركەوتووی حوكمڕانی و بەڕێوەبردنیش بوو بۆ ناوچە ئازادكراوەكانی ژێردەستی پێشمەرگە. ئەو شۆڕشە سەرەنجام لە ماوەی تێكۆشانیدا، توانی مل بە ڕژێمی بەعسی عێراق كەچ بكات و ڕێككەوتننامەی ئادار بۆ گەلی كورد وەك بەرهەمی شۆڕشەكە بێنێتە دی. ئەو پێشكەوتن و بووژانەوە و دەستكەوتانەی لە ماوەی ئەو چوار ساڵەی ڕێككەوتننامەكەدا بۆ كورد بەدی هاتن، زێدەگۆیی نییە ئەگەر بڵێم بە قەد بووژانەوەكانی 30 ساڵی دوای ڕاپەڕین دەبێت.
بۆ یەكەم جار لە ڕێگەی ئەو ڕێككەوتننامەوە، زمانی كوردی خرایە پرۆگرامی خوێندن، دەیان ناوەندی ئەدەبی و ڕۆشنبیری و ئەكادیمی دامەزران، چەندان بڵاوكراوە دەرچوون، سەتان و هەزاران پڕۆژەی خزمەتگوزاری لە هەموو سێكتەرەكاندا لە شار و شارۆچكەكان جێبەجێ كران، ئێستەیش پڕۆژەی ئەوكات لە شاری ڕواندز ماون. ئەمە وێڕای بایەخدان بە بواری پەروەردە و فێركردن و تەندروستی و ڕێگەوبان، ژێرخانی ئابووری و كولتووری و فەرهەنگی كە ئێستەیش خەزێنەیەكی دەوڵەمەندن، بەرهەمی ئەو چوار ساڵەی ئاشتی و ئەو ڕێككەوتننامەیە بوون، بە سەردەمی زێڕین لە مێژووی گەلی كوردستاندا دادەنرێت، دەستكەوتەكانی لە سایەی بەرهەمی ئەو شۆڕشە و خەباتی پێشمەرگە هاتنە دی.