پێشەکی:
هەڵسەنگاندنی پرۆسەی گەشەپێدان لە هەرێمی کوردستاندا، وەک هەر قەوارەیەکی سیاسیی تازەپێگەیشتوو (Emerging Political Entity)، پێویستی بە خوێندنەوەیەکی زانستی و دوور لە سۆزی سیاسی هەیە. زۆرجار ڕەخنەکان لەسەر بنەمای بەراوردکردنی دۆخی هەرێم بە دەوڵەت-نەتەوە دامەزراوەکان (Established Nation-States) دەگیرێن، کە ئەمەش لە ڕووی میتۆدۆلۆژییەوە هەڵەیەکی بنەڕەتییە. بۆ تێگەیشتنێکی قووڵ، دەبێت دۆخی کوردستان لە چوارچێوەی تیۆرییەکانی "گەشەی شار" (Urban Growth Theory) و "بنیاتنانی دامەزراوەیی" (Institutional Building)¹ لە وڵاتانی گەشەسەندوودا (Developing Nations) شیکار بکرێت.
لە "شارستانیەتیی ناهاوسەنگ"ەوە بۆ "یەکپارچەیی ئۆرگانی": تیۆرییەکانی گەشەی شار
یەکێک لەو ڕەخنانەی کە ئاراستەی پرۆسەی ئاوەدانی دەکرێت، پرسی "پێشکەوتنی بەشەکی" و جیاوازیی گەشە لەنێوان ناوچەکاندایە. ئەم دیاردەیە لە زانستی شارسازیدا دیاردەیەکی نامۆ نییە، بەڵکوو قۆناغێکی سروشتییە کە بە "گەشەی ناهاوسەنگ" (Unbalanced Growth)² ناسراوە. تیۆریستەکانی وەک ئەلبێرت هیرشمان (Albert Hirschman) ئاماژە بەوە دەکەن کە لە قۆناغە سەرەتاییەکانی گەشەدا، سەرچاوە سنووردارەکان وا دەکەن کە وەبەرهێنان لە چەند "خاڵێکی گەشە" (Growth Poles)³ یان کەرتێکی دیاریکراودا چڕ بکرێنەوە. ئەم ناوەندانە دەبنە بزوێنەری سەرەکیی ئابووری و وردە وردە کاریگەرییەکانیان (Spillover Effects)⁴ بەسەر ناوچەکانی تردا بڵاو دەبێتەوە.
ئەوەی لە هەولێر وەک ناوەندێکی گەشەسەندن ڕوودەدات، نموونەیەکی کلاسیکی ئەم تیۆرییەیە. چڕکردنەوەی وەبەرهێنان لە ژێرخانی ستراتیژیدا دەبێتە هۆی دروستبوونی "ئاڵوگۆڕی ئۆرگانی" لەگەڵ ناوچەکانی دەورووبەر. ڕێگەوبانەکان تەنیا قیر نین، بەڵکوو ئەو "دەمارە ئابووری و کولتوورییانەن" کە بەپێی تیۆرییەکانی جوگرافیای مرۆیی، دەبنە هۆی تێکەڵبوونی دانیشتووان، ئاڵوگۆڕی کاڵا و بیرۆکە، و لە درێژخایەندا کەمکردنەوەی جیاوازییەکان.
ڕۆڵی دەسەڵات: لە جێبەجێکارەوە بۆ "ئاسانکار "(Facilitator)
لە مۆدێلی "دەوڵەتی ئاسانکاردا" (The Facilitator State)5، کە بنەمای ئابووریی نیولیبراڵییە، ئەرکی سەرەکیی دەسەڵات بریتی نییە لە بەڕێوەبردنی ڕاستەوخۆی ئابووری، بەڵکوو بریتییە لە "دروستکردنی ژینگەیەکی لەبار بۆ گەشەی کەرتی تایبەت". ئەمەش لە ڕێگەی دابینکردنی سەقامگیریی سیاسی، داڕشتنی یاسای پارێزەری سەرمایە، و بنیاتنانی ژێرخانی سەرەکی کە وەبەرهێنان هان بدات، ئەنجام دەدرێت. کاتێک دەسەڵاتێک لە کوردستان زەمینە بۆ وەبەرهێنەران خۆش دەکات، ئەو لە ڕاستیدا خەریکی جێبەجێکردنی یەکێک لە کاراترین مۆدێلەکانی گەشەی ئابوورییە.
کولتوور و دەوڵەت: جیاکردنەوەی سنووری بەرپرسیارێتییەکان
لە زانستە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا، جیاکارییەکی ڕوون لەنێوان "کایەی گشتی" (Public Sphere)6 کە دەسەڵات ڕێکی دەخات، و "کایەی تایبەت و کولتووری" کە لە ئەنجامی کارلێکی مێژوویی و کۆمەڵایەتیی درێژخایەنەوە دروست بووە، دەکرێت. دەسەڵات دەتوانێت لە ڕێگەی یاساوە هەڵسوکەوتە دەرەکییەکانی تاک کۆنترۆڵ بکات، بەڵام ناتوانێت و نابێت "بۆچوون و بەها ناوەکییەکان"ی تاک و کۆمەڵگە دیاری بکات. گۆڕینی کولتوور پرۆسەیەکی سروشتی و هێواشە. بۆیە، خستنە ئەستۆی هەموو کێشەیەکی کولتووری بۆ سەرشانی دەسەڵات، تێنەگەیشتنە لە سنووری تواناکان و بەرپرسیارێتییەکانی دەوڵەتی مۆدێرن.
ئەنجامگیری: لە واقیعی "قەوارەی گەمارۆدراو"ەوە بۆ ستراتیژی "مانەوە و گەشە"
لە کۆتاییدا، هەر شیکارییەک کە بارودۆخی جیۆپۆلەتیکیی کوردستان لەبەرچاو نەگرێت، شیکارییەکی ناتەواوە. هەرێمی کوردستان تەنیا قەوارەیەکی گەشەسەندوو نییە، بەڵکو "قەوارەیەکی گەشەسەندووی گەمارۆدراو"ە (A Besieged Developing Entity). ئەم گەمارۆ سیاسی و ئابوورییە لەلایەن هێزە هەرێمییەکانەوە، سنوورێکی زۆر بۆ توانای دەسەڵات دروست دەکات. لەم دۆخەدا، ستراتیژی سەرەکی دەبێتە "مانەوە و گەشە - " Survival and Growthئەوەی لە بەشێک لە کوردستاندا پیادە دەکرێت، هەوڵێکە بۆ شکاندنی ئەم گەمارۆیە لە ڕێگەی دروستکردنی ناوەندێکی ئابووریی بەهێز کە بتوانێت ببێتە کارتی فشار و سەرچاوەی هێز بۆ داهاتوو. ئەمە خوێندنەوەیەکی ستراتیژییە بۆ واقیع، نەک تەنیا کاردانەوەیەکی کاتی. ڕەخنەگرتن بەبێ پێشکەشکردنی بەدیلێکی واقیعی لەم چوارچێوە جیۆپۆلەتیکییەدا، جگە لە ئۆپۆزسیۆنێکی بێ بەرهەم، هیچ ئەنجامێکی تری نابێت.
پەراوێز و سەرچاوەکان
１-بنیاتنانی دامەزراوەیی (Institutional Building)
پڕۆسەی دروستکردن و بەهێزکردنی دامەزراوەکانە بۆ گەیشتن بە حوکمڕانیی باش.
Fukuyama, Francis. State-Building: Governance and World Order in the 21st Century. Ithaca, NY: Cornell University Press, 2004.
２- گەشەی ناهاوسەنگ (Unbalanced Growth) تیۆرییەکە کە پێی وایە گەشە لە ڕێگەی وەبەرهێنانی ستراتیژی و چڕ لە چەند کەرتێکی دیاریکراودا بە دەست دێت، نەک دابەشکردنی یەکسانی سەرچاوەکان.
Hirschman, Albert O. The Strategy of Economic Development. New Haven, CT: Yale University Press, 1958.
３-خاڵەکانی گەشە (Growth Poles) ئەو ناوەندە ئابوورییانەن کە دەبنە بزوێنەری گەشە و کاریگەری لەسەر دەوروبەری خۆیان دروست دەکەن.
Perroux, François. "Economic Space: Theory and Applications." The Quarterly Journal of Economics 64, no. 1 (1950): 89–104.
４- کاریگەرییەکانی بڵاوبوونەوە (Spillover Effects) ئەو کاریگەرییە لاوەکییە ئەرێنی یان نەرێنیانەن کە لە ئەنجامی چالاکییەکی ئابوورییەوە دروست دەبن.
Grossman, Gene M., and Elhanan Helpman. Innovation and Growth in the Global Economy. Cambridge, MA: MIT Press, 1991. (Chapter 3 discusses knowledge spillovers).
５-دەوڵەتی ئاسانکار (The Facilitator State) مۆدێلێکە کە تێیدا دەوڵەت لەبری بەڕێوەبردنی ڕاستەوخۆ، ژینگەی لەبار بۆ کەرتی تایبەت و کۆمەڵگەی مەدەنی دروست دەکات.
Osborne, David, and Ted Gaebler. Reinventing Government: How the Entrepreneurial Spirit Is Transforming the Public Sector. Reading, MA: Addison-Wesley, 1992.
６-کایەی گشتی (Public Sphere) ئەو فەزا کۆمەڵایەتییەیە کە تێیدا ڕای گشتی دروست دەبێت و گفتوگۆی ئازادانە لەسەر پرسە گشتییەکان ئەنجام دەدرێت.
Habermas, Jürgen. The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry into a Category of Bourgeois Society. Translated by Thomas Burger. Cambridge, MA: MIT Press, 1989.